Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Екi iнiсi, екi болыс ұйғарған соң, Тәкежан да ендi жалтарып, дауласуды құп көрген жоқ. О да, сазарған бойында үндемей отырып, Абайдың кесiгiн тосты. Ақыры, бар жиын Абайдың өз аузына қараған едi. Ол сөздi қысқа қайырып, тура кесiктi айтты.

Абай билiгi бойынша жатақ былтырғы мен биылғы егiнi үшiн бiр жер егiнге екi қарадан, жиырма қара алатын болды. Биылғы жетi жылқы үшiн, басына қосақ, соңына тiркеумен он "тоқ" алатын болды. "Тоқ" бұл елдiң кесiктерiнде не жақсы ат, не құлынды бие, не бұзаулы сиыр болады. Егiннiң жиырма қарасын да, әуелде жиырма қара деп, бiр атаса, кейiн Абай анықтап жиырма "бестi" деп, "қақ" деп кестi. Абай кесiгiне екi шал қуанғаннан үн қата алмай, тек iштерiнен ғана сыйынғандай. "Я сәт, әумин! Айтқаның ақ болсын!"– десiп отырған.

Үш болысқа бұл кесiк өрескел тәрiзденгенмен, олар амалсыз, титығы құрып, үнсiз қалды. Бiр берген соң билiкке дауласу, келiсiмдi қайта бұзу болады. Оған Абай ендi қайтып ырық бередi деп, Тәкежан да, Шұбар да үмiт қыла алмайды. Абай бұлардың кесiктi ауырлап отырғанын аңғарса да, елеген жоқ. Тағы да ешқайсысына шырай бермей, түйiлiп отырып, соңғы сөзiн айтты.

– Бұл билiк айтылды. Ол бiр кезең. Ал iс болуы, мына екi өлермен шалдың қолына мал тиюi тағы бiр кезең. Билiктi iштерiңнен ауырлап, сырттарыңнан шала дүмбiлез көнгенсiп отырсыңдар. "Күн iлгерi көрермiз!" деп отырғандарың болар. Кесiгiм кесiк болатын болса, сол жаңағы отыз қара, дәл үш күн iшiнде, мынау екi шалдың алдына, "тоғы – тоқтай", "қағы – қақтай", төрт аяғынан басқан мал болып, айнымай түсетiн болсын. Үшеуiң де болыссың. Ақымбет аулы – бiрiңнен, Сүгiр, Майбасар – бiрiңнен, ал өз малдарың – өздерiңнен жалтарып кететiн қиын мүлiк емес. Қазiр атшабарларыңды менiң көзiмше жан-жаққа шаптырыңдар. Дәл үш күн iшiнде малын түгелдеп тұрып, тiзiп тұрып берiңдер! Соны берiп тұрған жерлерiңде, iстiң басы-қасында мен өзiм болам. Оған шектi мынау екеуi осы арадан тапжылмайды. Сөз бiтсе, мiнi осымен бiтедi. Ұқтың ба тегiс? – деп, тағы да байлауын берiк түйiп тоқтады.

– Ұқтық, ұқтық! – деген сөздердi болыстар аузынан Абай қадала тосып отырып, ықтиярсыз тартып алғандай болды. Содан соң папиросын тартып, шалдарын ертiп ап, жүрiп кеттi. Осыдан үш күн өткен соң, Абайдың айтқанындай он "тоқ", пәлен "қақ" деп өлшенетiн бестiге барабар мал бастары тегiс түгелдендi. Дәркембай мен Дәндiбайдың алдына анық отыз қара түстi. Екi шал қуаныштарын қойындарына сыйғыза алмай, қайта-қайта тамсанып, тамашалай бередi.

– Жатақ сорлы қандай қуанар екен.

– Мал төлеуi емес. Мынау қалыңмал да емес! Тiптi ердiң құны болмады ма?

– Жатақ жатақ болғалы қолы есеге бүйтiп жетiп көрiп пе едi? Жетем деп ойлап па едi?

– Айналайын, Абай-ай!

– Тек алдыңнан бағың ашылсын! – деседi.

Мал түгелденiп болғанын Абай келiп көрдi. Бұларды ендi жөнелткелi тұрған жерде тағы бiр күдiк туды.

Оны сездiрген сақ, қырағы Дәндiбай. Кiшкене жыпылық көздерiн жиi қағып, сықсия күле тұрып, Дәндiбай сөйледi:

– Абайжан! Әперуiн әпердiң. Қыруар малды алдыма салдың. "Жатақтың бiр қызы емес, бес қызының қалың малы " десем обал емес. Бiрақ көкейiмде бiр күдiгiм, уайымым тағы тұр. Сонау бауырға қарай екi шал, мына қыруар малмен бара жатқанымызда Тобықтының ба, Найман-керейдiң бе ұрысы екеумiздi екi жерге қылжитып, тағы тартып әкете ме деп тұрмын! – деген.

Дәндiбайдан гөрi тәуекелi мол, әлi де көкiрегi зор Дәркембай:

– Е, қойшы, су жүректене бермей! Кiм аңдып тұр дейсiң? Ел iшi емес пе! Жүргiншiлер болар, iлесiп кетемiз! – деп едi.

Абай осы малдың жатаққа түгел жетуiне бұл күндерде өзi де iштей асығып, үлкен жұбаныш етiп қарайтын.