Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Мағаш пен Әбіш екеуі жаулар жайын әңгімелесе келе, қазір қырдағы жұмыстардың мәні-жөнін саралады. Бұл даланың қазіргі күндегі жуаны мен әміршісі — тегіс Абайға қас боп, бетін ашты. Сонда өздерінің арасын алса, әр тобы әр алуан. Тәкежан болса, кешегі аға сұлтан Құнанбайдың баласы, «әмір-құдірет тек өзімде болсын, оны сынаушы да болмасын, таласып, тартып алам деуші де шықпасын. Ал енді, қалай жесем де ара түсуші де болмасын» дейді. Ол: «Осы елдің кешегі ханы, құдай қойған әміршісімін» дейді.«Ақ дегенім алғыс, қара дегенім қарғыс болсын» дейді. «Сол құдіретімді кім қостаса—досым, жаным сол» дейді. Ол қостаушы қандай содардан, сойқандыдан шықсын — бәрібір. Керегіне жараса — жеткені. Ал сол жолына кім қарсы болса, ол өзінің ет бауырынан шықсын — аяспас дұшпаны. Сөйтіп, кетіскені Абай, табысқаны Оразбай болса түк емес. Ал Оразбай болса, өзі әкім болам, хан-сұлтан болам демейді. Бірақ «солардың бәріне де ең керек күш болам да, өз дегенімді аламын» дейді. Керегіне бір күн ұлық, бір күн үрлық жараса, бәрін жаратады. Оның талғайтын тамағы жоқ. Жем, жем ғана керек. Осының түбінен байлық салмақ тапса болғаны. Қазір бұл елдің ең байы Оразбай екені де рас. Ал сол жаңағы сырын кім ашып, кім әшкерелеп айтайын десе, оны діннен де шыққан, елден де шыққан қас дүшпаны етіп, өлердей алысады. Бұл жолда оның аяйтын адамы, аянып, іркіп қалар құралы болмайды. Бетпе-бет келсе, ағам бәрінің шабан-шардақ жаман ойын халыққа әйгілеп ашып та, басып та кетеді. Бұны да кешпейді. Байып алғалы айналасына арамдығын өткізіп, жуандап кеткен жауыздар ғой! Ағамның халық қамқоры болып жазып отырған сөзіне де жау. Атыраптағы сан Тобықтыдай елге жайылып тарап бара жатқан абыройын да өлердей қызғанады. Ұлыққа да шағады, атқамінер атаулыға да «Абай залым, Абай аяр, жаудың үлкені осы, осыны жықпай көзің ашылмайды» дейді. Олар және Абай біздің ата-бабамыздың жол-жорасын аздырады дейді, мұсылманшылық дінімізден, әулие тұтқан ишан-пірімізден ажыратады дейді. «Бүгінгі нәсілді, келер ұрпақты түгелімен бұзып, орыс еткелі жүр» дейді...

Бір жағынан орыс ұлықтары арқылы Абайды абақтыға алғызса, жер аудартқызса деп құшырланады да, екінші жағынан, барлық орыс халқына, түгел Россияға іштерінен соншалық қас күйде жүреді. Орыстан қазақ халқына келетін жақсылықты тани білмегені, ала білмегені өзінің жамандығынан екенін есептемейді. Абайдың соны танып ала білгенін, халқына танытқанын өлгендей қызғаныш етеді.

Сөйтіп, көп бәлеқорды күнде айтақтап, ағамның соңына салумен келеді. Осы жолда Құнанбайдың Абаймен тең праволы баласы және жауыздықтың қандайынан болсын қашпайтың Тәкежанды өз жағына тартып алса, Абайды жығуы оңай сияқты көрінеді. Ал Тәкежанды тарту үшін, оның баласымен екеуіне мол қылып мал беретін болса, содан асыл сауда жоқ. Сонымен дәл осы күндерде Оразбай Тәкежанға қайта-қайта кісі салып, одаң құдалық сұрап отыр. Әзімбайдан туған бесіктегі қызды бір немересіне айттырмақ дейді. Соның «қарғы бауына жүз құр ат беремін» деп сөз салыпты!

Әбіш бұл тұста қабақ түйіп, бас шайқады.

— Не деген құнсыз сұмдар!... Ал бұл жөнде Оспан ағам қалай?— деді.