Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Жастар «Қоңырәулиеден» көңілді боп қайтсада, ауылға келіп Абаймен аз әңгімелескеннен кейін, бұнда үлкен әлек туғанын білді. Болған жайды қысқа әңгімемен жастарға айтып берген

Абайдыңөзі. Кешеден бері ойда жоқта, жаңадан туған бір бәле

басталып тұр. Тағы кесірге соғатын жанжал. Бұл тың уақиғаның тап ортасындағы адамдар Оспан мен Оразбай болыпты.

Абайдан естіген қысқа сөздің жайын осы түнде Мағаш пен Кәкітай оңаша отауға барып отырып Ербол мен Ақылбайдан білді. Әбіш әкесінің қабағын көрген соң, оның мұны мен уайымын сезініп тыныш үйықтай алмады. Әуелі жатып көрсе де, кейін қайта тұрып киініп, Мағашпен оңаша әңгімелеспек боп, соның отауына келді.

Онда Ақылбай, Ербол және Мағаш пен Кәкітай төртеуі оңаша әңгімелесіп отыр екен. Мәжіліске Әбіш келіп араласқан соң, отауда қайтадан шай қойылып, осы түн бойы, таң атқанша Абайдың жас достары кешеден бергі естілген жаманат жайлар туралы ұзақ сөйлесті.

Ербол мен Ақылбайдың кезектеп айтып, Әбіштерге толық білдірген әңгімесі мынау еді:

«Қоңырәулиеге» кетіп бара жатқан жолда, Мағаштың Әбді-рахманға айтқанындай, Оспан Оразбай аулына барады екен. Бір болыс елдің билері мен елубасыларын, старшын атшабарларын және песірін ертіп барыпты. Есболат үстіне, соның ішінде, әсі-ресе, Аққұлы баласы Оразбайдың өзіне салмақ салғалы, сиязды соның аулының үстінде құрғалы барады. Осы дақпырты естіген

Оразбай жылысып қалаға кетеді. Артына екі түрлі егес тастапты. Біреуі — Оспанға сияз берілмесін деп исі Есболатқа тапсырған сәлем. Екіншісі — өз қарамағындағы екі старшын Есболаттан приговор жиып, хат мөрлеп, арыз әзірлеп алып, Оспанның үстінен Семейдің оязына, жандаралына шағым айтпаққа кетіпті.

Бұл жайын Оразбай жасырмапты. Оспанға жеткізетін кісілер арқылы ашу сөздер айтқан. Оспан болса, Оразбай мен оның айналасындағы ұрыға құрық беріп және сонымен байлықтапқан бірнеше жуан-содырды шет елмен ақылдастырмақ еді. Шыңғыс ішіндегі көптен бергі бәле, тартыс кезінде — құрықсыз кеткен, тыйымсыз тентек пен терісті тезге салмақ. Бір жағы Қаракесек, бір жағы Уақ пен Керей сияқты көршілес елдердің Оразбай басынан көрген шығыны, зорлығы көп болғандықтан, сияздың басын осы ел ішіндегі ең жуан сотқардан бастамақ.

Көп тайғақ болыстың тісі батпайтын іс. Бірақ Оспан өзі Ьолыс болғанда, шамасы келсе, әділ боламын дейтін. Оразбай сияқты азулыдан бастап, ырқына көндіріп алса ғана өзге елдің барлығында бұның сиязы ойдағыдай жүрмек керек. Оның үстіне, Оразбай мен Жиреншені көп заманнан бері Оспан іштей жек көреді. Бүкіл Тобықты ішіндегі арам есеп, тынымсыз бәленің кесірлі көзі, үясы осылар ортасы деп біледі.

Бүгінгі күн қанаты қырқылған құстай боп, шетінен тұралап, сорға қамалып қалған Жігітек сияқты туысқан ел әлегін де қоз-дырып жіберген осы Оразбайлар деп ұғынады. Байлығымен, қы-ңыр-қияс қылығымен де Оразбай әлі күнге ешкімге ырық берген емес. Содыр-сотқарды тыю жолында қатуланып бекінген Оспан өз ішінде дәл өзінің ағасы болса да, Тәкежанды да осындай қырына алмақшы. Кімге болсын тура сөзін таймастан бетке соғып, қатты айтатын Оспан осылардың өздеріне болыс болмай тұрған күнінде де қатты соқтығатын.

«Қарын шашы алынбай келе жатқан халықтың анық каскөйі осылар!»дейтін.

Оспан болыстыққа оншалық ынтығып келген жоқ-ты. Болып отырған ұлықтығына бұл бас үрмайды. Сондықтан ертең түсіп қалады екем деп қорқар да жайы жоқ. Жаратылысында бірбеткей, тұтас тұлғалы Оспан атқамінер атаулының алдамыш, бояма, сиқыр-сайқал мінезінің барлығын айыра беруге де шорқақ. Бірақ бұның бетінен қандай айлакер, залым, содыр мықты болса да жасқана жүретін. Үлкен көзінде алмас бардай. Бүкіл Тобықты ішінде дене бітімі алып сияқты келген әрі биік, әрі балғын жуан, алмапсадай.