Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

— Осы Арқаның елі Абылайдың жорығын көп айтады ғой. Қалмақпен сол замандағы соғыс салған Абылай болды. Ал енді бір естіген аңызым және бар. Абылайдың қолы осы Арқаны бойлап, қалмақпен куа соғысып келе жатқанда, бір уақыт қалмақтар тәсіл жасапты. Бір тастың үңгіріне кіріп, бекініп жатып алып, жасырынып қалады. Артынан куып келе жатқан Абылайдың қолы «жау қашты» деп, бейқам болады. Сонда қалмақтар үңгірден шығып, Абылайдың қолын тұтқиыл шабуылмен қырарман болыпты дейді. Бірақ жұрт ес жиып, соғыса бастағанда, қазақ көп болғандықтан, қалмақ қайта қашып, үңгірге кіріпті. Сонда бекініп жатып, садақ атып, Абылайға алғызбай қойыпты. Көп адамы қырылып, ашынған Абылай қолдағы батырларына жар салыпты. «Кім де кім ерлік етіп айласын тауып, осы қалмақты дәл осы үңгір-ден шығармай қырып беретін болса, бұдан былай қолбасылық дәрежені үнемі сол кісіге бұйырамын!» депті. Сонда Абылайға ерген көп батырлардың ішінен үздік шыққан Қаракерей Қабанбай болған еді. Күндіз-түні талмай ұрыс салып, үңгірдің аузын оқпенен көміп, қалмақты бұқтырып отырып, әлденеше күн аштықтан бұралтады. Сөйтіп, ақыры қалмақты жеңіп, Абылайды дегеніне жеткізеді. Соның артынан жеңістің тойын жасағанда, Абылай Қабанбайды қасына алып отырып: «Бар батырдан сен оздың. Жеке-дара шығып, озып тұрсың. Айтқаным айтқан, сертімнен шыққаным осы, қайратың үшін бұдан былайғы жо-рықта ұдайы қолбасы сен боласың! Жөне бұдан кейін сенің атың Қабанбай емес, «Дарабоз» болсын!»— депті. Қабанбайдың бұл кезде жасы егде тартып, сақал-шашына бурыл кірген кезі екен. Содан мұны барлық аңызда «Дарабоз» атайды!— деді.

Жиын жұрт Көкбайдың әңгімесіне барынша иланып, ықыласпен тындады. Көкбай енді тағы бір тың жайларды баяндап кетті:

— Ал енді бұл қай шабуыл екен?— дей түсіп, ойлана отырып, алыс күндер уақиғаларын еске алды — Абылайдың шабуылы көп болған. Соның атақтылары: «Шанды шабуыл», «Қоржын қаққан» деп айтылады. Қалмақпен болған бітімнің ең үлкенін «Қандыжап» бітімі деп атайды. Өткеннің бәрі көңілғе күңгірт, көзге көмескі ғой. Кім білсін, мынау қырғын әлде сол жорықтардың біреуінің жолында болар ма екен?— деді. Осыдан кейін Көкбай Әбішке қарап, өзінің Абылай туралы дастан жазғалы жүргенін айта келіп, енді бір нық байлау жасай сөйледі. Бар жастарға қарап:

— Үндемендер, мен қазір тап осы жерде өзім үшін бір үлкен түйін шешкелі отырмын. Енді мен Абылайды жазамын, жазғанда үлкен дастан етіп, бар қазақтың баласы Абылайдың әруағынан айналатын етіп жазамын,— деді.

Дәрмен Көкбайдың бұл байлауын ұшқары көрді.

— Әруағынан айналмай-ақ, шынды жазса жетпей ме? Абай ағам бізге соны өсиет еткен жоқ па еді?

— Жоқ, бұл жөнінде, Абылай тұсында, оны қанша мақтап көтерсем де Абай ағам теріс демейді, демеске керек. Өйткені қазақтың бұдан артық әулиесі болмаған.

Дәрмен ол сөзге тоқтамады. Көкбайдың осындайда бір жаққа лағып кеткіш қыңырлығын ол әрқашанда сүймейтін.

— Әулиесі дейсіз, біз Абай ағамныңтәрбиесі, өсиеті бойынша нелер әулие-әнбиені де сынап, талдап алатын болмап па ек?

Көкбай бұл түсқа келгенде ызалана сөйледі:

— Қой, шырағым, бүйтіп асқақтама! Абылай қазақтың ұлы ханы, оған тіл тигізгенді көтере алмаймын,—деп, атына жақындай берді.

Дәрмен мына сөзді мысқылдап қатты күлді. Оның ендігі айтқанын қостаған Әбіш пен Мағаш та ұзақ күліскен еді. Дәрмен Көкбайға анық естіртіп тұрып, соңғы жауабын айтты.

— Е, Көке! Сіздің ақындығыңыз ауыздығын тістеп алып бір қыңырлыққа басқан екен. Бетіңізден жарынғасын, хан-төренің кілеміне түсіп, адыра қалған дәуреннің шашпауын көтермек болыпсыз. Дастаныңызды бітірген кезде көрерміз, төрелерге тізгініңізді беріпсіз ғой; тек «Төреге ерген ерін арқаланды» деген қалың қазақтың ақылы тура болып жүрмесін,—деп, тағы Мағашқа қарай көзін қысты да сөзін бітірді.

Дәрменді қостап күлген жастар көп еді. Сондықтан ба, Көкбай томсарды да, үндемей қалды.

Жол ұзақ, жүретін уақыт қысқа болғандықтан бұлар енді аттанысымен қатты жүрмекке уәделесті. Топ алдыңда жарау сары