Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

— Е, киіз туырлықты қазақты мұжық бол дейсің бе, шетінен? Ата кәсібінен айырайын деп пе едің?

— Әй, шырағым-ай, ата кәсіп аздырып-тоздырып болды ғой. Осы дүниеде кім қор, кім кенде? Дәл сол қалың қазақ баласы ғой... Өзге елдің салтын көрші!.. Бәрінің қазыналы қаласы, қордалы қорасы, тым құрыса, тұрақты панасы бар. Сенің қалың кедей халқынды ойлашы... Әйтеуір, ендалам, есіз шөлім кең деп үйтқып

жүрсің әлі күн. Қүйын қуған қаңбақтай жөңкіліп жүргенің мынау!.. Сайдасаның, құмдаізің жоқ. Көл бетінде қалықтаған көбіктей бүгін мына сайда шаңбарақ атып, сәтте жоқ болып, ертеқ ана адырда бүрқ беріп шығып, таіы тозып тарап жүрген жоқың ба? Ежелден кешкен елдігіңнің ізі кәне? Берекем дер белгің қайсы?

Абай Базаралының бұл ойларын Ербол емес, дәл өз басына берілген жұрт сұрағындай, сын сұрағындай аңғарды. Шарасыз, шығар жолсыз қамалған халқы келіп, ойлы, білімді азаматын тергеуге алып отырғандай. Өзінің осы жөнінде жауапсыз әлсіздігіне назалы да қиналуда.

— Ойларың мен сөздерің ашуы жеткен удай қатты тиді-ау, Базеке!

— Мен ашытқан у емес, халқыңның басында ашыған ой ғой!.. Ми ашиды ғой, атырапқа қарасаң.

— Соған айтар жауап, етер шара тапсақ етті. Ауызбен жүбатқан болмаса, ем таппай дағдарған, тек қайғы құшқан күйім бар ғой, Базеке.

— Е, қайғылы шал қайда болса табылады. Маған қажырынды бер, Абай,— деп, Базаралы қатқыл үнмен салмақты сөз тастады. Ажарлы көзін Абайға тіктеп қадап, сергек оймен қарады.

Бұл кезде шай жасалып, үй іші дастарқанға жақындасып еді. Абай күрең шайды жай ұрттай отырып, үнсіз ойланды.

Базаралы өз ойының тағы бір ұшығын таратып кетті. Енді Ерболға қарап сөйлеп отыр.

— Көшкен айып емес дегің келеді. Өзгені қояйын, кеше «недоймке», «қарашығын» жиғандар кімге топалаң боп тиді? Дымы құрып, тек сүлдері жүрген көп кедейге тиді. Солар осы жайлаудан табылмай, жатақта, жырақта жатса, сонау қас-қырлардың аузына, құрығына оп-оңай ілінер ме еді? Жайлауды жайлаймын деп жүріп, отқа түспеді ме?— деп, біраз уақыт сол күндер жайын еске алып отырды.

— Абай, сеніңде ашу-жігерінді қайнатқан ғой. Сол күні тамам қорқаудың түмсығына бір соғыпсың... Айызым қанды. Бірақ қалың елді қақсатып кетті ғой бәрібір. Шіркін-ай, белімді мына дерт деген зілім басып жатты, болмаса сол күні өліп кетсем де бір қимыл етіп өлер ме ем деп қатты арман еттім. Қай қазынасын аяп, қай қасиетін сақтайтын Базаралы бар. Қалың сордың қайғылы елі ұлардай шулап тұр екен. Соның тобын ертіп, адал ашу, әділ кегінің жолында қырғын сойқанды бір салса деп ем!.. Шіріп өлгенше. біп күн де болса, ер өмірін сүріп өлер ем.,.— деді

Ербол сүйсіне күлді.

— Базеке-ау, аурумын дегенде ақылың мен ашуың әлі сан кісіге жетерлік қой!

Абай бұл сөзді бар ынтасымен тез қостады.

— Рас айтасың, анық тауып айттың. Он екі мүшеміз сау тұрып, әлдекімбіз деп дүрсініп жүріп, мұның тапқан қайрат-жігеріне бір жетіп көрмеппіз. Базаралыға қарап сүйсінем де, өз ісім мен өмірімді ойлап түңілем де.

— Қой, Абайжан! Айтпа оны, атама... Олай дей көрме!.. Мен кім? Мен бір озан-ұран салғыш айқайшы. Аттаншы қара шоқпармын ғой. Сен ше? Сен ше? Сен берекелі диқаншым. Елімнің диқаншысы емессің бе?.. Жеміс күтіп, нәр алатыны сенсің ғой. Тек бір-ақ қана тілегім сол, толып дами берсеңші. Еліңнің анық қалың көшін бастайтын жолың даңғыл болсын да...

Абай бұл тұста да өзіне ырза бола алмаған сыншыл ойдың соңында -еді... Кейінгі әңгімеде сол жөнде, өзінің көп өлеңіне көптен араласқан ел жайындағы қайғылы ойларын таратып айтты.

Ардақты, адал ойдың бәрі жауыздық кескініне бағысталып жатыр. Мынау жақсылық, мынау халық басатын жол, мынау қайратты тартыс арнасы деп танытқаным жоқ, ел қолына ұстатқан құралым жоқ!— деген арманым айтты.

Күндізгі тамақ үстінде, кешкі бейуаққа шейін де ескі достардың «ел», «елдік», «азаматтық міндет» жөніндегі қадірлі қымбат ойлары үзілместен кезектеп, ұзақ айтылысты.