Узкая, скользкая дорога / Тар жол, тайғақ кешу - Сакен Сейфуллин / Сәкен Сейфуллин

Түркістанға Ақмола облысының оңтүстік шетіндегі атақты Бетпақ дала (Голодная степь) арқылы жүреді. Біздің елден «Бетпақдалаға» дейін үш жүз шақырым. «Бетпақдаланың өзінің жалпақтығы 4-5 жүз шақырымдай. Одан әрі Түркістан аймағы басталады. Оның жері құм. «Бетпақ дала» — шөл, елсіз, аңнан басқа жан жоқ. Киік, қасқыр, түлкі ғана мекен қылады. Сарыарқаның шалқар көлдері, ұзын аққан көкорай өзендері, сылдырап таудан аққан бұлақтары «Бетпақ далада» жоқ.

Асанқайғы айтқан: «Бетпақ дала» — қуарған, қу дала, тастақ. Көкорай шалғыны да жоқ. Көк бетегелі белдері де жоқ. Сыңсыған орманы да жоқ. Бетпақ дала жып-жылмағай. Сұлап жатқан өліктей сұп-сұр, қураған дала.

Сұп-сұр бетінде тырбиған, күнге күйіп қуарып қалған баялыш. Және тырбиған көкпеңкөк сояудай қоңыр жусан, селдіреген қызыл изен. Бәрінің де түрі құп-қу. Анда-санда соқырдың көзіндей сығырайған шұңқыр құдық бар. Суы аз, ащы. Ішінде қаңбақ, бақа, қосаяқ және басқа мақұлықтар толған. Бұл соқыр құдықтарды Бетпаққа жетік кісілер ғана біледі.

Бетпақ пен Түркістан аймағының шегінде Шу өзені бар. Біздің шеткі елдердің біразы Шуды қыстайды. Арқадан Шу қыстауға барған ел Бетпақтан өтіп барады. Барғанда, күзгі қар суымен көшіп барады да, Арқаға Бетпақты басып Шудан қайтқанда, жазғы қар суымен көшіп қайтады. Сол себепті Түркістанға тез жүріп кете алмай, салқын түсуді, Шуға көшетін шеткі елдердің көшуін күтіп жаттым.

Атбасардың оңтүстік жағынан кісілер келді. Ер Амантай көтерілісінің жайын анықтап білдім. Және Қостанай көтерілісі мен оған жапсарлас Торғай «Алашордасының» әрекеттерін білдім. Және Атбасар уезін басып, Торғай уезінің шетін жанап, біздің жолдас Сабыр Шәріпұлының Совет үкіметі қолындағы Ақмешіт қаласына өтіп кеткенін білдім. Бұл туралы қысқаша болса да кейін біраз жазбақпын. Өйткені Сабырдың бастан кешірген істері ертегі тәрізді.

ТОРҒАЙ «АЛАШОРДАСЫ»

Қазақстанда «Алашорда» үкіметі екіге бөлініп құрылғаны белгілі. «Алашорда» үкіметінің күншығыстағысы Семейде, күнбатыстағысы Орал облысында, Жымпиты қаласында, бұл екі «Алашорда» үкіметінің аралығында Торғайда бір үкіметі болды. О да белгілі. Торғайдағы «Алашорда» үкіметі маңындағы жапсарлас Қостанай, Ырғыз аудандарын да бағындырып тұруға талпынып жатты. Бір кезде жапсарлас аудандарды бағындырып та тұрды. Мұны енді бұл арада қысқаша бастан айтайын.

Әуелі 1918 жылы наурызда Ырғыз қаласында совет үкіметі жасалады. Бірақ Ырғызт советінің өмірі ұзақ болмады. 1918 жылы маусымның басында чехословактар бунт бастап, Сібір аймағында совет үкіметін құлатқан соң, сол маусымның ішінде Ырғызға белгілі Орынбор казак-орыс атаманы Дутов әскері Торғайдан келіп, советті таратып, өз үкіметін жасап кетеді. Бұдан кейін төрт-бес айдан соң, қазан кезінде Ырғызда қайтадан совет үкіметі құрылады. Үкімет құрушылардың басында учитель Бәймен Алманұлы мен Кисилев жолдас болады.

Бұдан кейін біраздан соң Каспий теңізінен өтіп, түйелі керуенмен көп қару-жарақ, оқ-сайман алып, Адайдың көсілген көшпелі құмды далаларынан өтіп, Ақтөбе майданына Жангелдин келеді. Оқтары таусылып, сасып тұрған қызыл әскерді керуенмен әкелген оқ-сайманға молайтып тастап, Жангелдин аз ғана әскермен Ырғызға келеді.

Ырғыздан бастығы Алманұлы болып, біраз кісі қосып алып Торғайға аттанады. Торғайға келіп совет орнатады. Торғайдағы «Алашорда» өзінің әскерімен сол Торғай ауданындағы бір шет ауылға барып орнап жатады. Содан 1919 жылдың наурыз кезінде, ауылдағы «Алашорда» Торғай қаласындағы совет үкіметіне сөз салады:

«Енді біз Торғай советіне бағынғымыз келеді. Осы қалпымызбен қару-жарақ, әскерімізбенен Торғайға барып, совет үкіметінің әмірімен қызмет қылып тұрсақ екен», — дейді.