Буря / Боран - Тахауи Ахтанов

Уақыт пенен жағдай достан да, туған туысқаннан ажыратады. Бірін-бірі қанжығасына байлап жүрген ешкім жоқ. Қоспан екеуін соғыс ажыратты. Соғыс уақытында ғана емес, бейбітшілік кезде де Қасболаттың қызмет бабы оны бір орында ұзақ жылдар тұрақтатпады. Бір ауданда екі-үш жыл қызмет істеп, көппен танысып, көңілдес жақсы дос-жаран тауып, жақынырақ араласа бастағанда өзге ауданға ауыстырып жіберді. Сонымен талай жақын достар шалғайланып, бірте-бірте ұмыт бола береді. Талай жылдар өтіп, екі ортаға кейбір ыңғайсыз істер түсіп Қоспанмен де арасы алшақтаңқырап кетіп еді. Кісі өткеннің қадірін қартая бастағанда біле ме, қазір сол Қоспанға көбірек үйірілетін болды.

Мына бір боран килікпегенде Қоспанның үйінде бір-екі күн жатып та кетер еді.

Терезеге қар ұйтқып соғып тұр. Бораны құрғыр үдеп бара ма, қалай? Үйдің іші де суынайын деді. Қар қалыңдап кетсе ертең жүру де қиын болар. Алдымен жақынырақ «Жаңа жолдан» бастау керек. Содан бір колхоздан екіншісіне асып түсіп... Бірақ Қоспанға жету қиындау болар. «Соғамын» деп сәлем айтып та жіберіп еді. Елегзіп күтетін болды-ау. Қоспан.. Қоспан..

Едәуір жыл аралары суысып кеткеннен кейін Қоспанмен қайта табысты. Иә, иә, жақсылап табысқан сияқты. Екеуінің арасында болған ренішті Қасболат ойына алғысы келмейтін, ал еріксіз есіне түссе қатты тыжырынып қалатын. «Татуластық, болды ғой, өткеннің несін шұқылай береміз» деп өзін жұбатып жүре беруші еді Бірақ сол бір кежір ой жүрегін қыжылдатқандай қазір тағы қайтып оралды. Ренжіткен де Қасболат, алдымен кеп табысқан да Қасболат. Өзі бастап сынған достықты қайта жалғап, баяғы соғыс кезіндегідей жап-жақсы боп жүре берді. Ескіні ұмыттырғысы келіп, қойшы досына тым ықыласты боп алды. Бірақ Қоспан соның бәрін ұмытты ма екен. Екеуі тең құрбыша кінәласып, өкпе айтысқан жоқ. Қасболат араларында еш нәрсе болмаған адамдай айдалада жалғыз отырған шопанның үйіне сырттан-ақ: «Уа, дәу қара, қайдасың, бармысың? Көз көрген деген қиын екен, солдатымды сағынып қалыппын ғой!» деп айқай салып, жадырай кірді. Қоспан ескі досының күрт өзгергеніне таңырқап қалса да, сыр білдірмей жылы шыраймен қарсы алды. Қасболаттың осы еркіндігі мен еме жарқын көңілі ойлаған жерінен шығып,— ауыр әңгімеден арашалап алып еді. Енді ойлап қараса, біржола құтқарып ала алмаған тәрізді. Былай қарасаң Қоспанның көңілінде ешбір күдік жоқ сияқты. Әй, бірақ... Қай шопан аудан басшысы ұлық басын кішірейтіп келсе қолын қаға қояды. Ішінде не жатқанын құдай білсін. Қасболат дәретін көмген мысықтай өткен кінәсының бетін бүркей салды. Ақтарылып айтып, өткенді аршып алмай дүдамал қалдырды.

Бұрын онша білінбей келіп енді бітеу жарадай сыздап мазасын алып төңбекшітіп жатқан осы дүдамал.

VI

Қасболат төңбекшіп аунап түсті. Өзіне ызаланады. Осындайды ойлап несіне басын қатырады. Бұрып одан үлкенін де елемеуші еді. Тіпті өзін-өзі билеуден қалған ба. Ертең ерте тұруы керек. Тезірек ұйықтайын деп көзін тарс жұмып алды. Ұйқы жоқ. Мазасын алған ойды қуу үшін жүзге дейін, мыңға дейін санады. Кері санады. Ұйқыдан хабар жоқ. Ақырын ғана пысылдап, Сәбира ұйықтап жатыр. Оның көңілі орнында ғой. Күйеуі мықты қызметкер. Ұлы институттың соңғы курсында. Қасболат өз көзі ілінбей жатқанда Сәбираның осы тыныш ұйқысына да кейіді. Кейде бір түсінісіп шер тарқатуға да жоқ. Бәрін «өзің біл» дейді де жүре береді. Бірақ оған не айтпақ. Ішке кірген мазасыздығын сыртқа шығаруға бәрібір сөз табылмайды. Мұндайды сөзбен айтып жеткізе алмайсың. Және көңілден сілкіп те тастай алмайсың. Жабысқақ, жиіркенішті бір пәле.