Рысқұлов көзі қарауытып барып, қайрат-қуатын әрең жинап, бойын әрең билеп, ойын түзеді. Мынандай адам алып империяны билеп тұрғаны неткен сорақылық! Неткен жаһаил! Ол записканы зорлап жаздырған өзі емес пе еді? Онда да Сталиннің машинкаға басылған мәтініне қол қойған. Ол енді Рысқұловтың запискасы атаныпты. Мынау сұмдықтан өткен сұмдық жоқ шығар? Бәсе, Рысқұловқа қол қойдыруға неге сонша өзеуреді десе, осындай қияметтің боларын білген екен ғой. Рысқұловтың аузын мүлде буып тастау үшін, күні бұрын ойлаған айла болды ғой. Не деген жәдігөй! Олай деп қазір айта алмайсың. Суға кетіп бара жатқанда қарманатын жалғыз тал бар. Рысқұлов сол зорлап қол қойдырған запискаға өз қолымен қосымша жазған. «Егер көшпенділер малы орталықтандырылар болса, онда Орталық оларға астық берсін, жер өңдейтін, егіншілікпен айналысатын техника, құрал-сайман берсін» деген. Бұл талаптың бірі де орындалған жоқ.

Енді міне, Сталин Рысқұловтың ең талма жерінен оңдырмай соқты. Аяусыз соқты. Ал дау айтып көр! Сталин айтып тұр: «халық қырылып жатыр екен, онда оған Сталинмен бірге сен де кінәлісің», — деп тұр. Сұмдық-ай! Сенің үш ұйықтасаң түсіңе кірмеген сорақы әрекетті саған таңып тұр. Ал ақталып көр!

Халқының қан жылағанын соноу патша заманынан көріп, куәсі болған Рысқұлов; сол халыққа қайтсем қол ұшын беремін деп жастайынан шырылдаған Рысқұлов; алтын сандықтың үстінде отырып, сол сандықтың кілті қолына тимей, өз жеріне, өз байлығына ие бола алмай қорлық көрген еліне еңіреп жүріп жаны ашыған Рысқұлов; соноу Түркістан өкіметі тұсының өзінде жергілікті халықтардың құқысы үшін Кушекиндермен арпалысқан Рысқұлов; «Түркістан, Қазақстан патша отаршылығынан Кеңес тұсында да арылып болған жоқ!» — деп айқасқа түскен Рысқұлов... енді келіп сол халықты бір сәтте сатып кеткен болды ғой! Мұнан асқан масқара, мұнан өткен сатқындық бола ма өмірде?! Мұндай қара таңбаны маңдайға басып, жер үстінде жүргенше, сол қара жер қақ айырылып, неге мына азғын Рысқұловты табан астында жұтып кетпейді?!

— Жолдас Сталин, — деді Рысқұлов есеңгіреген халден айыққандай бойын жиып, — сонда, Қазақстанда жойқын ашаршылықты қолдан ұйымдастырған мен болдым ба?

— Ақылы алғыр азаматсың ғой, — деп Сталиннің тоқпақ мұрты бүлк етті. — Солай болғаны да. Запискада ұжымдастыруды қарқындатайық деген өзің емес пе едің?

— Біріншіден, ол менің запискам емес, Сталин жолдастың жобасының көшірмесі болатын. Сталин жолдас оған қол қоюға мені мәжбүр еткен. Рас қой?

— Запискаға қол қоярда Рискюлов жолдастың басы әлі орнында болатын.

— Рысқұлов қол қоймаса, басы жерге домалап түсетін еді ғой, ә?

Рысқұлов мынандай зорлықтан жаны түршігіп, қаны қарайып кетті де, ақыр ит өлім екен, не де болса тайсалмайын деп тастай бекіді.

Соны сезген Сталин монтаны аяңға көшті.

— Бас жөнінде әңгімені доғарайық, — деді. — Әр адамға бір-ақ бас берілген. Кесілген бастың орнына екінші бас өсіп шықпайды. Әрі десе, адам өмірі мәңгілік емес. Қайтеміз күні бұрын бас кесісіп... Бірақ Саяси Бюро ұжымдастыру туралы қаулы қабылдаса, оған Рысқұловтың да қатысы бар екені — факт. Одан құтыла алмайсың.

— Солай-ақ болсын. Сонда ол қаулыда ұжымдастыру жолында халық жаппай қырылсын деген тармақ жоқ қой! Әрі десе, мен малмен ғана күн көріп отырған халықтың малы ортақ қораға қамалса, сол халыққа астықпен көмек көрсету керек дегенім қайда? Там-тұм астығын да тартып алып, адамдарды қаңғыртып жіберу керек деген жоқпын ғой мен?!

Даусы қаттырақ шыққан Рысқұловқа Сталин адырая бір қарап, ары қарай түкті кілем үстімен мысықша басып жүре берді.

— Рас, қаулыда халық аштан қырылсын деген тармақ жоқ. Бірақ бұл тарихта тұңғыш салынған түрен болғандықтан, біз болжап білмеген, күтпеген жағдайлар болуы мүмкін. Кей жерлерде ұжымдастыру ұсқындыққа ұшырады. Оған кінәлі қаулы емес, жер-жердегі бұрмалаушылық, асыра сілтеушілік...

— Ал мен хатымда соны жазып отырған жоқпын ба? Дұрыстап оқысаңыз, менің айтып отырғаным да дәл осы жағдай.