Ал Максим Аммосов, Платон Ойунский деген зиялылары автономия керек деседі. Оларды Рысқұлов қолдайды. Губерния емес, облыс емес, автономиялы республика болсын дейді. Ақыры Якут (Саха) Кеңестік Автономиялық республикасын құру туралы ВЦИК-тің жарлығы шығып тынды.

* * *

— Сен мына хаттағы деректердің бәрін қайдан алдың?

Сталин Рысқұловқа жолбарыстың көзіндей шапыраш сарғыш көздерін қадай қалды.

Рысқұлов та пенде. Өте сезімтал. Мына суық көздерден іштей үрей де туады. Бірақ сыр бергісі келмейді. Сталин жолбарыс болғанда, бұл қара қабыланша айыл жимай, сенімді қалпын өзгертпей, аспай-саспай тіл қатты.

— Совнаркомға жергілікті азаматтардан келіп түсіп жатқан хаттар, телеграммалар көп. Әрине, оларға бірден сене салмай тексеру әбден керек. Сол үшін де Қазақстанға, қазақтар қашып барып жансауғалаған Омбыға, Барнауылға, Новосібірге, Түменге, Орынборға, Еділ бойындағы қалаларға уәкілдер жіберілді.

— Сонда, немене, бүкіл Совнарком аппаратын таратып жібергенсің бе?

Байқайды, Сталинге бұл әрекет ұнамайды.

— Жоқ, жолдас Сталин, аппарат орнында. Совнаркомнан төрт-бес адам ғана. Көбісі студенттер. Мәскеу, Ленинградта оқып жүрген қазақ студенттері...

Сталин Рысқұловтың сөзін бөліп жіберді.

— Немене, сонда ол қазақ студенттері мұнда оқу үшін келген бе, жоқ әлде үкіметтің қаржысымен, Рысқұловтың тапсырмасымен ел қыдырып жүру үшін келген бе? Оқу қайда?

— Жоқ, жолдас Сталин, студенттер каникул кезін пайдаланды. Тіпті көбіне қаржыны мен өз қалтамнан бердім. Үкімет қаржысы көп шығын болған жоқ.

Сталин мырс етті:

— Сен қашаннан бері қалтасы қалың бай едің?

Бұл кекесін сұрақ Рысқұловтың жанын қинады. Әділетсіздіктің түрі әр алуан. Сенің кісіге істеген жақсылығыңның өзін өзгертіп, содан бір пәле іздеп тұрғаннан асқан әділетсіздік бар ма екен?!

— Рас, жолдас Сталин, менің байлығым тасып бара жатқан жоқ. Жуырда бір кітапшам шығып еді, соның қаламақысын қидым.

— А-а, қаламақы ма? — Сталин қаратрубкасын бір бұрқ еткізді. «Алтын жібек» темекісінің хош иісі кабинетте қалқып тұр.

— Оқу қайда дедіңіз, жолдас Сталин. Студенттер, әрине, оқуға тиіс. Бірақ халқы қырылып қалса, ол оқу кімге керек?

Кілем үстімен былқ-былқ басып бара жатқан Сталин оқыс бұрылды. Тіпті, жып-жылтыр сафиян етігінің ұлтаны шиқылдап та кетті. Көзі қаһар шашырағандай шаншыла қалды. Айтар сөзі одан да заһарлы болатын шығар. Бірақ бұрылып, бүкшиіңкіреп жай-жай басып, дәу қара үстелге дейін жетіп, трубкасымен хрусталь күлдеуішті тықылдатып тұрып қалды.

— Сонда қалай, біз Қазақстан басшыларына сенеміз бе, жоқ әлде Рысқұловтың студенттеріне сенеміз бе?

— Қазақстан басшылары не дейді?

Қарсы сұрақты Сталин мүлде ұнатпаушы еді. Сталинге сұрақ қоюды жұрт көптен бері ұмытқан. Тіпті Политбюро мүшелерінің өзі оған тіке сұрақ қоюдан қаймығатын. Сталин басын шайқап қалды. Бірақ жауап қатты.

— Мен жақында Голощекин жолдастан хат алдым. Хатында ол жазады: Қазақстанда мен келгенге дейін кеңес өкіметі орнамаған екен дейді. Тіпті мен келгенге дейін Компартия да жұмыс істеп жарытпаған дейді. Қазан революциясы дауылы Қазақстанды жанай өтіпті. Ондай революция рухы сезілмейді. Сондықтан мен өз жұмысымды Қазақстанда «Кіші Қазан революциясын» орнатудан бастап жатырмын дейді. Республикадағы жергілікті кадрлар арасында жікшілдік бар. Сонымен күресемін дейді. Ұжымдастыру оңды жүріп жатыр. Оның қарқынын күшейтіп, көшпенділерді отырықтандырамын дейді.

Осының бәрі қалай әсер етті екен дегендей, Сталин Рысқұловқа бір қырындап тұрып, қиғаштай көз тастады. Рысқұловтың танауы делиіп, тынысы тарыла бастағандай, кіршіксіз ақ көйлектің жағасына сұқ саусағын салып, кеңітейін дегендей керіп тұр екен. Сталин мұны сезбеген болды. Сыңайы: «ширыға түссін» дегендей.

— Голощекин жазады, — деді Сталин әр сөзін нығарлап, бұрай түсіп. — Қазақтар жабайы немесе жартылай жабайы дейді. Сондықтан «культррегерство» ендірмекшімін, халыққа қасықпен тамақ жеуді үйретпекшімін дейді.