Красная стрела. Книга Четвертая / Қызыл жебе. Төртінші кітап - Шерхан Муртаза / Шерхан Мұртаза

Апшерон түбегінің құмдақ жағалауын Каспий батыр осылайша минут сайын, сағат сайын, айлар бойы, жылдар бойы... тасырлар жүзі, заманалар жүзі сүйіп, сусамыр құмарлықтан арыла алмай келе жатқалы қанша уақыт!

Ешкім де дөп түсіп айта алмайды. Ешбір жан... Бір кезде бұл теңізді Хазар дер еді... Хазар...

Хазардың арты беті — қазақ даласы, түрікмен туыстар. Араны теңіз бөліп жатқаны болмаса, мына әзірбайжан бауырлармен туыс елдер, тілі бір, жыры бір. Қорқыт атамызға дейін бір. Арада — Хазар теңізі. Арғы бетте — қазақтар, түрікмендер, өзбектер, қырғыздар, қарақалпақтар... Бергі бетті әзірбайжан қай заманда мекен еткен? Қап тауына қалай жеткен? Оны бір білсе, — сол Қорқыт атам біледі. Әзірбайжандар Қорқыт атамды пір тұтады. Ал өлімнен қанша қашса да, «қайда барса Қорқыттың көрі» алдынан шығып, ақырдың ақырында талқаны таусылып, топырақ бұйырған жері — Сырдың бойы. Кәдімгі Қорқыт күйін сыңсытып тұратын Сырдың жағасы.

— Қардаш1 Тұрар, еліңді сағындың ба, алысқа қарап көп ойландың ғой? — деп Рысқұловтың иығынан сипап қойды Нариманов.

— А, Нариман аға, оныңыз рас. Түркістаннан аттанғалы да біраз болып қалды, — деді Рысқұлов сараң жымиып. — Теңіздің ар жағы — Түркістан.

— Әрине, — деді Нариманов айдынды қасқа басын сипап қойып, алпамсадай кеудесін теңіздің самалына тосып, палубаның кемерінен ұстап тұрып. — Түркістанда республика басқарып, қып-қызыл айқастың ортасында жүргеніңді білемін. Қиын кезең болды ғой... Енді Мәскеудесің. Өкінбейтін шығарсың.

— Не десе болады, Нариман аға. Әрине, Түркістанда біраз тұра тұрғаным игі еді. Өйткені Түркістанды басқару үшін Түркістанның жанын, жүрегін, өзегін білетін адам керек. Ал мен білуші едім... Кешіріңіз, білуші едім дегенім — мақтанғаным емес, білген де аз — сүюші едім... Бір елді басқару үшін, сол елді ең әуелі анаңдай, атаңдай, яки балаңдай сүю керек қой. Бірақ өкінбеймін. Мәскеу — ұлы мектеп. Сол мектептің дәрісі бойға да, ойға да дәру бола бастады.

— Оның рас.

— Енді ойласам, әрі күлкілі, әрі өкінішті, — Рысқұлов қасын бір керіп теңізге қарады. — Осы өтіп бара жатқан жылдың басында ТүркЦИК-те қатты айтыс болды. Біздің кейбір жолдастар Түрккомиссия мүшелерімен өткір таласта: «Әзірбайжанда «Үммет», «Тұран» ұйымдары бар, прогресшіл, солармен бірлесейік», — деп ұран тастағаны есімде.

— Иә, революцияның ондай бозбала дәурені болған. Бірақ сол «Үммет»,«Тұран» Әзірбайжанда ағылшындарға қарсы күрес кезінде кеп көмек көрсетті, — деді Нариманов.

— Солайы-солай, тек түптің-түбінде бір тудың астына топтасқан абзал шығар, Нариман аға.

— Міне, топтасқан, туысқандық деген осы. Біз бір-бірімізді тек алыстан білуші едік. Енді, міне, бір кеменің үстінде тұрмыз, Тұрар! — деп Нариманов Рысқұловты иығынан ала, қысып-қысып қойды.

Шығыс халықтарының ұлы құрылтайына жер жүзінің түкпір-түкпірінен жиналған делегаттар «Хазар» кемесіне мініп, Каспий теңізіне саяхатқа шыққан. Кеме Баку шаһары тұрған түбекті бір айналып, кері қайтып келе жатыр. Бакудың мұнайлы жағын қап-қара түтін шымылдық тұтып қалғандай. Жоғары-төмен изеңдеп тұрған сансыз алып әткеншектер. Бакудың атақты қара алтынын жер астынан сорып алып жатқан темір тұлғалар. Осы қара алтынға бола кімдер кеңірдегін созбаған. Ең соңғы сұғанақ жау осы көктемде ғана қуылды. Ағылшындар, ағылшындарды қолдап, солардың құлы болған муссаватистер Әзірбайжаннан аласталды. Жаулардан тазарғанына небәрі бес-алты-ақ ай өтсе де, Баку бүгін бүкіл дүние халықтарының өкілдерін төріне шақырып, әлемдік мәселе шешетін орын болып отыр.

Ондай қонақжайлықты ұйымдастырып, керемет қызмет көрсеткен азаматтардың азаматы — Нариман Нариманов. Жұмысы бастан асып-тасып жатса да, бүгін меймандарды серуенге шығарып, сейілтіп, жер танытып, ел танытып келе жатыр.

— Соноу Қытайдан келген делегат еліне барғанда, Бакуде не көрдің десе не дейді? Таныссын әуелі Бакумен. Көрсін өз көздерімен кеңестік Баку қандай екенін. Қалай қарайсың, Тұрар?