Красная стрела. Книга Четвертая / Қызыл жебе. Төртінші кітап - Шерхан Муртаза / Шерхан Мұртаза

Рысқұлов пен Низам Ходжаев Мәскеуден оралғанда, вокзал басында бұл екеуін бүкіл Ташкент қарсы алғандай, қарақұрым халық еді. Табан астында митинг болды. Рысқұлов сөз сөйлеп:

— Құрметті қауым! Байтақ Түркістан! — деп айқай салды. — Ленин сіздерге туысқандық сәлем айтты. «Түрік республикасы» деген қате деді. Бөлінгенді бөрі жейді деді. Түнгі аспандағы жайнап тұрған сансыз жұлдыздарды жиып алып, үлкен бір Ай жасасаң, аспан сұңқиып қалады деді. Солай... Түркістан Кеңестік Социалистік Автономиялық республикасы — РСФСР-дың бір бөлігі. Осы республикаға адал бол, халқым, —деп Рысқұлов сөзін қысқа қайырды.

ТүркЦИК-ке барып, Мәскеу сапарынан соң өзінің президенттік қызметіне қайта кіріскені жөнінде бұйрық жазды.

Бұл арада Түрккомиссия мүшелері де қайта оралды...

Мәскеуде, Лениннің алдында, Политбюрода Түркістан айтысы болмағандай, Ленин бірлікке, татулыққа шақырмағандай, Түрккомиссия әміршіл, бұйрықшыл, өктем күйіне қайта басты.

Рысқұлов президенттіктен кететіні жөнінде арыз берді. «Түрккомиссияның айдауында жүріп жұмыс істей алмаймын» деді. Түрккомиссия сырттай қынжылған пішін танытса да, іштей қуанып қалды. Куйбышев Мәскеуге телеграмма соғуға асықты: «Рысқұлов ерен қайраткер. Әттең, Мәскеуде біраз жұмыс істесе, шынығып, керемет коммунистке айналар еді», — деді.

Айтса-айтқандай, Мәскеу көп кешікпей Рысқұловты шақырып алды. Шақырып алды да, Ұлт істері жөніндегі Халық Комиссары (наркомның) Сталиннің орынбасары етіп бекітті.

Тағдыр жолы — тарпаң. Басына ноқта сыймас Рысқұлов сен болсаң, көріп алайық дегендей, дәл Сталиннің қасына апарып отырғызды. Көп сөзі жоқ, біртоға, тұнжыр-тұйық Сталин сәл күлімсіреп, шегір-сарғыш қырғи көзін қысыңқырап:

— А-а, Түркістанның Шыңғысханы, кел, — деді.

Содан бастап Сталин Рысқұловты Рысқұлов деп, тек ресми жиындарда болмаса, жайшылықта: «Түркістанның Шыңғысханы» деп атап кетті.

* * *

Коминтерннің II Конгресінің шешімі бойынша, 1920 жылғы қыркүйектің бірінде Баку қаласында Шығыс халықтарының бірінші съезі шақырылды.

Рысқұлов осы съезге Түркістанның Сырдария мен Жетісу облыстарынан делегат болып сайланды. Наркомнан Сталин өзінің орынбасары Рысқұловты шақырып алып:

— Бакуге Түркістаннан бір мұсылман әйел баруы керек. Ол сол съезде сөйлей алатын, кеңестік Шығыс әйелдерінің атынан сөйлей алатын сауатты, әрі кедей таптан шыққан болуы керек. Осыны өз міндетіңе аласың, — деді.

Рысқұлов келісті.

Келісуін келіскенмен Сталиннің кабинетінен шыға бере: «ондай мұсылман әйел табан астынан қайдан табыла қоймақ? Уақыт болса тым қысқа. Әуелі Ташкентпен байланысу керек. Одан ондағы басшылар әлгі әйелді тауып, оны пойызбен Мәскеуге жеткізгенше қай заман?»

Рысқұлов Бакудің төрінен бүкіл Шығыс өкілдерінің алдына шығып сөйлеп тұрған Түркістан әйелін көз алдына елестетіп көрмек болды. Көзінің алдында кілең бет-аузын тұмшалаған, паранжа жамылған біркелкі сурет көлбеңдеп тұрды да қойды. Бірінің де түсін түстей алмайды. Түркістанда қаншама жыл қызмет істеп жүріп, мінбеге шығып сөз сөйлеген не өзбек, не түрікмен, не тәжік, не қырғыз әйел затын кездестірмепті. Ондайлар бар да шығар, бірақ...

Кенет Рысқұловтың ойына жарқ етіп, Әулиеата түсе кетті. Иә, иә, аты кім еді? Сол ғой, сол! Баяғы Тайтақайдың қызы. Аты кім еді? Меркедегі Тайтақай ше? Он алтыншы жылы Приходько бастаған жазалау отрядінің Маңыраққа шабуылы кезінде қаза болған Тайтақай-Талбүбінің қызы. О! Күләй!

Шешесін Приходько атып өлтіргенде, солдаттардың қолынан жұлқына қашып шығып, биік жардан Мықан өзеніне қарғыған Күләй! Солдаттар сол жолы оны өлдіге санап қайтқан. Кейін сол Күләй жетім небір тозақтан тірі қалып, Әулиеатаға жетіп, сонда нан пісіретін наубайханаға жұмысқа кірген ғой...

Апыр-ай, қалай ұмытады? Ол баяғы аңқылдап қалған Тайтақайдың қызы ғой. Тайтақай... Тұрар әлі Рысқұлов емес, Қырғызбаев болып жүрген соноу Мерке заманында атасы Қырғызбай оны Маңырақтағы бажасының үйіне мал айдап кел деп жұмсағаны қайда?