Красная стрела. Книга Четвертая / Қызыл жебе. Төртінші кітап - Шерхан Муртаза / Шерхан Мұртаза

Ертеңінде таңғы сағат тура тоғызда Рысқұлов Сыртқы істер наркомының кабинетіне кірді. Рысқұловтың ә дегенде көзіне айрықша түскен нәрсе — Чичериннің кабинеті басқа наркомдардікіндей емес, үстелдің үсті, тіпті терезенің алды үйме-жүйме қаптаған кітап, түрлі газеттер. Ағылшын, француз, неміс тілінде шығатын газет, журналдар... Нарком дүниеде не болып жатқанын түк қалдырмай біліп отыратын сияқты.

Чичерин алақандай аялы көздерінен біртүрлі іш тартарлық сәуле шашырап, Рысқұловпен ықыластана амандасып, креслоны ұсынды.

— Әңгіменің ашығы керек, бұл жерде сіз бен біздің арамызда майпаздасып, дипломатияға жүгінудің не қажеті бар? Турасын айтайық. Мен сіздің Политбюрода қаралатын жобаңызбен таныстым. Кейбір мәселеде мен сізбен мүлде келісе алмаймын. Мысалы, сыртқы істер мәселесі. Сіз Түркістан шет елдермен тікелей, дербес дипломатиялық қатынас жасауын талап етесіз. Түркістан республикасы РСФСР құрамында емес пе? Біздің мүддеміз бір емес пе? Шешетін мәселеміз ортақ емес пе? Сіз Түркістанда дербес ұлттық әскер ұстамақсыз. Не үшін? Кімнен қорғану үшін? Түркістанға жан-жақтан жау төнгенде, оны қорғап қалған Қызыл армия емес пе еді? Ендеше бұл талабыңыз да қате болар. Мен мұның бәрін Политбюро мәжілісінде де айта алар едім. Бірақ достарша осылай бір оңаша сырласу да керек. Менің достық кеңесім: Политбюрода бұл мәселелер жөнінде дау көтеріп жатпаңыз. Әділін, ақиқатын Политбюро шешеді, әрине. Қатеңізді мойындағаныңыз жөн. Тек шындық жолы жеңеді. Шындықты ғана айтсаңыз, бәрі де сізді сыйлайтын болады.

Рысқұловтың бір таң қалғаны, Чичериннің жұмыс үстелінің үстіндегі үйме-жүйме қағаздардың арасында бір уыстай ақталмаған сұлы, кәдімгі сұлы тұр екен. Чичерин әңгіме арасында анда-санда әлгі сұлыдан бір дәнін алып, аузына салады да, сәлден соң қылпығын шығарып тастайды.

Әркімнің бір бәсіре әдеті болады. Сондай бір ерекшелігі шығар деп ойлады Рысқұлов. Әлде сұлыны бұлай жеудің әлденендей шипалық қасиеті бар ма екен деп те қойды. Қонағының осы бір дүдәмалын сезген Чичерин, Рысқұловқа аялы көзінің қиығымен бір қарап, әлгі әңгімесін тыйды да:

— Сұлы жегеніме таң қалып отырсыз ба? — деді.

— Жоқ, жәй әдетіңіз шығар. Мысалы, біздің кейбір жолдастар кабинетінде көк шай ішіп отырғанды ұнатады...

— Жоқ, бұл әдет емес, Тұрар Рысқұлович. Бұл — қажеттілік. Тірлік үшін тамақ керек. Ал тамақтың түрі осы. Кремльдің коменданты бізге, наркомдарға, бәлен күнге деп бірнеше қадақ сұрыпталмаған сулы береді. Басқа жағдайы бар, үй-жайы бар наркомдардың әйелдері, не өздері әлгі сұлыны қуырып, одан кофе жасайды немесе ақтап, ботқа жасайды. Ал мен салт басты кісімін. Ондай жағдай менде жоқ. Әрі десе, осылай шикі жеу, тіпті әрі тиімді, әрі дәмді сияқты.

Қалжыңы шығар дейін десе, Чичерин шын пейілімен айтып тұрған сияқты. Бір кез Рысқұлов нарком Цирюпаны есіне алды. Үкіметтің тамақ жөніндегі наркомы Цирюпа бір жолы Лениннің кабинетіндеті мәжілісте отырып, талып қалады. Дереу дәрігер шақыртса:

— Ешқандай ауруы жоқ, әбден ашыққан, — депті дәрігер.

Рысқұлов соны есіне алды да, енді мына Чичериннің сөзіне шын сенді.

Сонда Рысқұлов, Чичерин туралы бұрын білген, естігендерін есіне түсірді. Чичериннің тұқымы Ресейдін ескі дворяндарынан. Тіпті Тамбов губерниясындағы Қарауыл деген жерде осы Чичеринге мұраға қалдырылған ғимарат, дүние-мүлік те бар екен. Соның бәрін тәрк етіп, революция жолына берік түскен. Мұның қалай деген бір жақынына Чичерин былай деп хат жазыпты. «Егерде жұмақ пен тамұқ бар екені рас болса, мен жұмаққа бір-ақ түкіріп, тамұққа барып, бақытсыздардың үлесін бөлісер едім. Тамұқта бақытсыздар қасірет шегіп жатқанда, мен пейіште рақаттанып жүрсем, мен қарғыс атқан оңбаған болар едім...»

Міне, енді Рысқұлов сол Чичериннің алдында отыр. Қарақан басының қамын ойлап, жәннатты жайлап жатудан жиіркеніп, ғазиз басын жандармдардың оғына байлап, талай-талай тар жол, тайғақ кешуден өткен тарлан революционер.