Красная стрела. Книга Четвертая / Қызыл жебе. Төртінші кітап - Шерхан Муртаза / Шерхан Мұртаза

Артур — аруақ қой, оны жазып, қулық жасадың. Ал енді, жазушы жолдас, сен өзің байқадың ба, байқамадың ба, сол Артур — Тұрардың өзі емес пе? Түптеп келгенде, Теңбіл торғайдың өзі — Рысқұлов емес пе? Ол мен ғой. Танымай қалдың, ә? Өлгендер жер бетінен мүлде жойылып кетеді деген бекер. Өлген адамды бір шұңқырға апарып көме салып, «Бітті! — дейсіңдер. Бекер! Ол қыран болып, қасқыр болып, түлкі болып, міне, мына мен сияқты Теңбіл торғай болып жер бетінде, аспан астында жүре бермек.

Солай, жазушы жолдас. Сен енді менен безінсең де құтыла алмассың. Сен мені жиырма бес жылдан бері іздеп келесің. Түнде түсіңнен, күндіз ойыңнан кетпеймін. Саған тамақ ішіп, ауа жұту қандай қажет болса, Рысқұлов туралы үздіксіз ойлау да сондай қажеттілікке, айықпас дертке айналып кетті. Алдыңда қанша ғұмыр бар — соның бәрінде де мен ойыңнан кетпеспін. Енді мені ойыңнан қуалап шығара алмассың. Өз обалын өзіңе! Рысқұловтың жолы тым-тым ауыр адам. Ол туралы жазудан гөрі, кетпен алып, тау қопарған оңай. Нысанаға мені алған екенсің, енді өле-өлгенше мылтық қаламыңды кезенесің де жүресін.

Алдыңдағы жайнамаздай қағазың аппақ қой. Бір таңба түсіре алмай қиналасың ә, бишара? Сен кеше менің Чичеринмен алғаш кездескенімді біршама тәп-тәуір жаздың, Чичерин шынында оңды адам болған. Көп жыл меньшевиктер ұранын көтерсе де, бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде райынан қайтып, большевиктер жағын қолдаған және сол большевиктер ісіне пәруана берілген кісі еді ғой. Революцияның ең азапты ауыр күндерінің өзінде жаны шорланбай, қатыгезденбей, жұп-жұмсақ, нәзік күйінде, ақын күйінде, кереметтей музыкант күйінде қалды-ау, жарықтық. О да табиғатты керемет жақсы көретін. Тамбов губерниясындағы өзінің Қарауыл селосын, оның ауызбен айтып жеткізгісіз тамаша табиғатын еске алғанда, алақандай-алақандай аялы көздеріне жас үйіріле жаздайтын. Ал мен оған Ақсу-Жабағылыны, Өгем, Шымған, Талғар тауларын бейнелеп беруші едім. Екеуміз кейін мен Мәскеуде, Совнаркомда істегенде, Мәскеу түбіндегі орманға демалыс сайын бірге барар едік. Солай...

Чичерин — патша заманында дәуірлеген, құл салып, байтақ-байтақ жер иемденген, алпауыт дворян тұқымынан шыққан ақсүйек нәсілді еді. Мен болсам, ақ жұлық, қу сирақ кедей жұртынан... Былайша айтқанда, «үрерге иті, сығарға биті» жоқ, жалаңтөс тақыр кедей тұқымы.

Бірақ Чичеринмен қатар отырғанда, мұншама жер мен көктей кереғар қашықтық сезілмейтін. Чечерин дәулет-дәреже дүниесін тәрк етіп, езілгендер еліне өз ықтиярымен, өзінің ұғым сезімімен біржолата көшіп, дворяндар қауымымен атқұйрығын шорт кесіскен кесек жан еді ғой. Сөйтіп, біз езілгендер елінің еңсесін көтеру үшін күресте қоныстас болдық.

Чичерин, Георгий Васильевич, қайран сабаз! Мені шын түсінген, бауырына тартып баулыған ұстаздарымның бірі де бірегейі. Түркістанда мен көп шовинистермен арпалыста орыстың адал ұлы, ғажап революционер Петр Алексеевич Кобозевтен көп жақсылық көрдім. Мәскеуде мені көбінесе қолдап, қорғаған Чичерин болды.

Әу баста үлкен театрда тұңғыш рет қол алысып, содан айнымас дос болып кеттік. Сол жолы ол мені Мәскеуден кетер-кеткенше театрларға бірге алып барып жүрді. Ғажайып өнер өлкесінің небір саңлақтарымен мені Чичерин таныстырды.

Өнер әлемі өз алдына, сол жолы мен Еуропа, Азия, Америка елдерін түгел шарлап, жиһанкез саяхаттан оралғандай болдым. Сыртқы істер наркомы Чичерин бұл әлемдегі барлық мемлекеттер, өкіметтер, үкіметтер қыр-сырын бес саусағындай білетін тұңғиық білімдар кісі дағы, ол мені осы елдердің тарихымен, тәртібімен қолымнан жетектеп жүріп таныстырғандай болды. Иә, Чичеринмен сол жолы бірге болған күндер тұтас бір университет тауысқандай мол ғылым, мол олжа болды. Сенің Чичеринді еске алып, кітабыңа кіргізгенің оңды екен, жазушы бауырым. Ондай адамдар тірілер дүниесінде некен-саяқ кездеседі...

ҚОШ, ТҮРКІСТАН, КӨРІСКЕНШЕ...