Красная стрела. Книга Четвертая / Қызыл жебе. Төртінші кітап - Шерхан Муртаза / Шерхан Мұртаза

Ал феодализмнің қолшоқпарлары халыққа өздері опасыз қатыгез, екіжүзді, озбыр бола тұра, Макиавеллиді оңбаған деп ойбай салып еді, сол байбаламның жаңғырығымен, көп заман, көп адам: «ой, Макиавелли барып тұрған оңбаған» деп қайталап келді. Ау, шынында Макиавелли кім еді? — деп сол тобыр бір сәт ойланбай, біреу айқайласа, соның жаңғырығы болып жүре берген ғой.

Дәл сондай болмаса да, соған сыңарлау бір сойқан маған да жабысқан. Рысқұлов істемеген істі «рыскуловщина» деп алып, Рысқұлов Кеңес аппаратында аса жауапты қызметтерде адал жұмыс істеп жүрген кездің өзінде де, «рыскуловщина» деген лақап таратып лағып жүрді. Бұл өзі айтылмайтын-ақ әңгіме еді, әлгі сенің әкеңнен шығып кетті ғой.

Жалғыз ақбоз атын мініп, ешкімге залалын тигізбей, таза жүріп, таза тұратын шаруа кісі еді. Тәп-тәуір колхозшы болды. Рас, көрші Қырғызстанда көкпар болып жатыр екен десе, жұмысын тастай салып, ақбозын міне салып, тау асып кетеді екен. Керемет шабандоз болатын. Әне, сенің сөйткен әкең — «рыскуловщина». Ал Рысқұловтың ісі, қызметі, саясаты, бәлкім, оның қаперіне де кірмеуі.

Бірді айтып бірге кеттім. Сүлделер осындай болады. Сүлделер тірі адамдар дүниесінің жүйесінен шығып кеткен. Бізде жүйелеп ойлау деген болмайды. Өткен елестен есіңе не түседі, соны айта бересің. Ал өткен өмір елесі — үзік-үзік. Бәрі де тірілер дүниесінде қалған. Бәрі көрген түстей. Ал түс дегеннің өзі құбылмалы болады.

* * *

Нарком Луначарский берген билетпен Рысқұлов пен Ходжаев Үлкен театрдың есігін ашты. Билетті нарком директордың лоджасына жазған екен. Лоджада бұрынырақ келіп жайласқан ұзын бойлы, жазық маңдай, қияқтай жирен мұртты, ақ аралас жирен шоқша сақал, келбетті кісіні Рысқұлов жыға танымаса да, шамалап түстеді. «Нарком Чичерин болар» деп шамалады. Бұрыннан сырттай бірін-бірі білгенмен, жүздесуі тұңғыш. Қатарласып, ізетпен, ибамен сәлемдесіп отыра бергенде, әлгі кісі өзі әбжілдік танытты.

— Сірә, түркістандық боласыздар-ау деймін.

— Дұрыс айтасыз. Рысқұлов, мына кісі — Ходжаев, — деп Рысқұлов қол ұсынды. Саусақтары салалы екен.

— Чичерин. Танысқаныма қуаныштымын. Сіздердің келіп жатқандарыңыздан хабардармын.

— Мен де Чичерин-ay деп шамалап едім.

— Үлкен театрға келгендеріңіз ақыл болған. Мен өзім өте театрал адаммын. Бірақ жиі келіп тұруға мұрша қайда? Уақыт жоқ қой. Осы келістің өзінде қыруар іс жан-жағыңнан қамап, әзер отырасың. Бірақ бұл да керек, жолдас Рысқұлов. Әйтпесе, мүлде қарайып қаласың. Рубинштейн, әрине, Моцарт емес, бірақ маған өте ұнайды. Лермонтовтың «Демонын» таңдап алып, соның рухын музыка тілінде суреттеуі тамаша. Бірақ білгір көрініп қайтемін. Қазір өздеріңіз де тыңдайсыздар ғой. Ал жалпы композиторлардың төресі Моцарт қой. Сіз қалай, жолдас Рысқұлов, музыканы ұнатасыз-ау деймін.

— Ұнатуын тым ұнатамын. Бірақ әлгінде өзіңіз айтқандай, уақыт қайда? Әрі десе, біздің Ташкентте театр, музыка шеберлері Мәскеудегідей емес те. Біз көп нәрседен мешеу қалып жатқан елміз. Әрине, халық ортасы толған өнер. Мен еуропалық мәдениеттің үлгісін айтып отырмын. Біздің Түркістанға театрлар керек, таланттарды табу, оқытып, баулу, Мәскеуге, Петроградқа жіберу — бәрі әлі жаңа-жаңа басталып жатқан тіршілік.

— Дұрыс айтасыз. Бастау керек. Шығыс даналығынан неше алуан дүлдүлдер шықса керек.

Спектакль біткен соң, Чичерин қоштасарда:

— Уақытыңыз болса, кездесейік, жолдас Рысқұлов. Түркістан мәселесі жөнінде Политбюроға жоба жасау комиссиясының құрамында менің де бар екенім сізге белгілі шығар. Әңгімелескеніміз дұрыс болар, — деді.

Чичериннің комиссия құрамында екенін Рысқұлов білмеуші еді.