Красная стрела. Книга Четвертая / Қызыл жебе. Төртінші кітап - Шерхан Муртаза / Шерхан Мұртаза

— Өте ақылды айтылған сөз, Рысқұлов мырза, — Әнуар паша Рысқұловтың оңай шағыла салатын «жаңғақ» емес екеніне көзі жетіп, мәймөңкеге көшті. — Білім деген — құдірет. Білімсіз адам — бейшара. Бірақ сіз туасы білім дарыған кісісіз. «Түрік республикасын» құру туралы идея айтқан адамды білімсіз деуге сыя ма? Сіз турки дүниесінің маңдайына біткен жарық жұлдызысыз. Сізге түрік әлемі тағзым етеді. «Көсем біреу болсын, басқалары тіреу болсын» деген. Сіздің идеяңыздың іске асуына бәріміз де көмектесуіміз парыз. Күш біріккен жерде ғана күшті боласың. Түркістанға қайта оралып, игі мақсатыңыздың орындалуына тілек тілеп қана қоймай, көмек беруге біз, түрік патриоттары, қазір дайынбыз...

— Сабыр етіңіз, Әнуар паша, сабыр етіңіз. Тым әріге кетіп қалдыңыз, — Рысқұлов сұхбаттасын судыр сөзден әрең тоқтатты. — Есіңізде болсын, «Түрік республикасы» деген идея іске аспады. Ол әлі толғағы жетпеген мәселе. Бәлкім, біздің келер ұрпақтарымыз іске асыруы мүмкін. Ал әзір... Cay тұрыңыз. — Рысқұлов бұрылып кете бере, Әнуар пашаның басындағы қара шашақты, қызыл шошақ тақияға тұңғыш көзі түскендей, біраз қарап қалды.

Рысқұлов осы қара шашақты, қызыл шошақ тақиялы адамды бұрын бір жерден көрген сияқты. Бірақ Әнуар пашаны тұңғыш рет көріп тұрғаны анық. «А,— деді сәлден кейін. — Мұстафа Шоқаев. Он алтыншы жыл. Ташкент».

Кеңестерге қарсы «Қоқан автономиясы» дегенді құрып, бірер ай тіпті премьер-министр болған адам. Бір сәтке Рысқұлов: «Осының өзі атын өзгертіп алған Мұстафа Шоқаев емес пе?» — деп Әнуар пашаға жалт бұрылып тағы қарады. Жоқ, Шоқаев етжеңді, топ-толық, бүйрек бет, қара кісі болатын. Мынау сидаң, ат жақты, орақ мұрынды...

Жақындасқысы келеді, өз пиғылын таңып қойғысы келеді. Сұлтан-Ғалиев неғып одан құшағы ажырамай қалған?

* * *

Мәскеуте қайтқан бойда Рысқұловты Сталин шақыртып алды. Рысқұловтың съезд жұмысы туралы қысқаша баяндамасын тыңдап тұрып, Сталин трубкасын анда-санда сорып қойып, зілмауыр көздері кірпік қақпай, өзінің орынбасарына қадала қарады. Ақыры тыңдап болып:

— Тұрар, менің хабарларым бойынша, сен съезде тамаша сөйлегенсін. Және съездің жұмысына белсене кіріскенсің. Бұл жақсы. Айтпақшы, түркістандық әйел әсіресе біздің күткендегімізден асып түскен. Бұл да жақсы. Мұның бәрін Зиновьев Владимир Ильичке де айтты. Ильич қуанып қалды. Ол өзі де бұл жөнінде сенімен сөйлесетін болуы керек. Ал енді, осы әдемі әсердің бәрін бұзыңқырап тұрған бір нәрсе бар... Мына бір телеграмма. Түркістандағы ескі «достарың» сенің Түркістан атынан Бакуде сөйлегеніне наразы. Тіпті сені мандатынан айыру керек деген талап қойыпты. Әрине, біз ондай әрекетке бармадық. Сірә, ескі жараның аузын тырнаған сияқтысыз.

Рысқұлов көңілі құлазыңқырап қалды. Ескі «достар» мұны қайда да аңдуын қоймады-ау. Аяқтан шала береді. Әйтеуір, күйе жаққанын тыймады.

Рысқұловтың көңіл күйін байқап қойған Сталин:

— Көңіліңе ауыр алма, — деді. — Саған сенеміз. Ал түркістандықтар қалжыңдаған шығар дейік те қояйық. Ал қалай, Баку ұнады ма?

— Өте ұнады, жолдас Сталин. Тамаша қала, адамдары қандай бауырмал! Нариман Нариманович Сізге сәлем айтты. Біз ол кісімен достасып кеттік.

— Иә, Баку... — Сталин кабинетте теңселіп ары-бері жүріп алды. — Жастық шақтың жасыл аралы.

Ол, сірә, өткен күндерді еске алып, әлденені, әлдекімді сағынғандай, шешек дақты беті нұрланып, ішіне бір сәуле кіріп кеткендей, әдеттеті сұсты кейпі шырайланып, трубканы құшырлана тартты да:

— Бакуге бару — арманым, — деді. — Бірақ әзір бара алмаймын. Наркомнац Сталин бола тұрып, армандаған жерге бара алмаймын. Солай, жолдас Рысқұлов. Мысалы, сен Түркістанға барғың келеді. Әлгі бір айқасқа тағы да араласқың келеді. Жеңіп шыққың келеді. Өйткені жеңіп үйренгенсің. Жеңістің дәмі — апиын сияқты. Бір дәндесең, аңсап тұрасың. Ал бірақ Түркістанға дәл қазір сен де бара алмайсың. Түркістанға ба-ра ал-май-сың. Онда достарың үстіңнен арыз жазып жатыр. Голощекин сенен құтылғанына қуанышты. Айтпақшы, Сабақ Жантоқов деген қандай адам?