Дон Кихот І - Мигель де Сервантес

— Сеньор каноник! Рыцарьлық романдарды қаншалықты ұнатпасам, қазіргі комедияларды да көптен соншалықты жақтырмаушы ем, өзіңіз осыған себепкер болған нәрселерді тілге тиек еттіңіз, — деді бұған жауап ретінде священник. — Өйткені, Туллий айтқандай, комедия адам өмірінің айнасы, адамгершілік өнегесі, ақиқаттың айғақ-нышаны болуға тиіс, ал қазіргі комедиялар, шынтуайтына келгенде, пәруайсыздық айнасы, ақылсыздық өнегесі, азғындықтың айғақ-нышаны болып отыр. Айталық, алғашқы актінің алғашқы көрінісінде жөргекте жатқан баланың, екінші көріністе сақал-мұрт қойған сақайған еркек боп шыға келуінен асқан ақылға сыйымсыздық болар ма? Қартты — қаһарман, жігітті — қоянжүрек, малайды — шешен, пажды — кемеңгер, корольды — жұмыскер, принцессаны — ыдыс-аяқ жуушы етіп бейнелеуден асқан ерсілік бар ма? Ал, көрсетіліп жатқан оқиғалар өткен немесе өтуі мүмкін уақыт аясы жайында сөз етудің өзі әурешілік. Мен бір комедияны көргем, оның бірінші пердесінде оқиға Европада, екіншісінде — Азияда, ал үшіншісінде — Африкада өтеді, егер әлгінің төрт пердесі болған болса, онда төртіншісіндегі оқиға Америкада өтер еді, сөйтіп дүниенің төрт бұрышы түгел қамтылар еді. Егер жаратылысты үлгі тұтуды комедияның түп қазығы деп білсек, онда оқиғасы Пипин мен Ұлы Карл заманында өтіп жатқан комедияның басты кейіпкері император Ираклийдің, Готфрид Бульонскийге ұқсап, Иерусалимге крест жорығын жасап, хақтағаланың табытын жаулап алғанынан тіпті ең қарабайыр деген талғам иесінің өзі қандай ләззат алмақ — өйткені, аталмыш билеушілер ғұмыр кешкен кезеңдер арасында әлденеше ғасыр жатыр емес пе? Егер комедия ойдан шығарылған жайларға негізделетін болса, ендеше оған тарихи оқиғаларды, оның үстіне әртүрлі кезеңде өтетін және әрқилы тұлғалар қатысатын, онымен де қоймай, шындыққа мүлдем жанаспайтын, керісінше, ешқандай кешірім жасауға болмайтын қателіктер араласқан оқиғаларды ортақтастырудың қажеті не? Бәрінен де жаманы, осының бәрін шеберліктің асқар шыңы, бұдан артықты армандау — құстың сүтін аңсаумен пара-пар деп бағалайтын надандардың табылып отырғаны. Ал, діни тақырыптағы комедиялар ше? Ешқашан болып көрмеген нендей ғажайып істер, дінге пайдасы дүдәмал нендей оқиғалар ойлап табылмай жатыр, бір әулиенің ғажайып істерін екіншісіне телу тәрізді нендей сорақылықтар жасалмай жатыр! Зайырлы әлеуметке арналған комедияларда да жазғыштар осындай ғажайыптарды бейнелеуден жасқанбайды, олардың көкейін тескен нәрсе — ғажайыптар мен, өздері айтатындай, құбылыстар, яғни бір нәрсенің өңін өзгертіп екінші нәрсеге айналып құбылып шыға келуі, қараңғы халықтың ой-қиялына күшті әсер етеді, сөйтіп оларды театрға үйірсек қылады деп санайды. Мұның бәрі шындықты бұрмалауға, тарихқа қиянат жасауға әкеп соқтырады, Испанияның ақыл-ойына көлеңке түсіреді, өйткені комедия заңдарын сақтайтын жат жұрттықтар ерсіліктеріміз бен сөкеттіктерімізді көрген соң бізді жабайы да надан халық деп ұғынады. Төрт құбыласы түгел мемлекеттер көпшілікке арналған сауық-сайран өткізуге кеңшілік жасағанда қоғамның көңілін көтеру мақсатын, оны тамағы тоқтық пен уайымы жоқтық салдарынан туындайтын теріс пиғылдардан алаңдату мақсатын көздейді, ендеше, кез-келген комедия, тәуірі де, тұрпайысы да, осы әжетті өтейтін болса, онда әлденендей бір ереже белгілеп, шығармашылар мен актерлерді шектеп отырудың қажеті жоқ, өйткені, әлгінде айтылғандай, комедияның қай-қайсысы да өз мақсатына лайық, дейтіндер де табылып қалар, — алайда, бұл бәрібір олардың пікірі дұрыс дегенге дәлел боп жарытпайды. Мен бұған аталмыш мақсатқа нашар комедиялар арқылы емес, керісінше, жақсы комедиялар арқылы әлдеқайда тезірек жетуге болады дейтін дау айтар ем; оқиғасы қызықты, баурап алар қасиеті бар комедияны көрген жан театрдан ырза боп шығады: әзіл-қалжыңына күледі, ақыл-кеңесіне ден қояды, оқиғаларына таңданады, ой-пікірлерін көңілге тоқиды, қаскөйлік әрекеттерді қаперінде сақтайды, тағдырлардан тәлім алады, азғындыққа күйінеді, ізглікке сүйінеді, өйткені жақсы комедия кез-келген адамның, тіпті ең тұрпайы, ожар жанның да бойында осындай алай-түлей сезімдерді оята алады, міне сондықтан да осындай қасиет дарыған комедияның ондай қасиеттен ада қойылымдардан гөрі, — ал, бүгінгі комедиялардың барлығы дерлік сондай, — әлдеқайда көбірек көңілдендіріп, әлдеқайда мол қуанышқа кенелтуге тиіс екені өзінен өзі түсінікті. Шынтуайтында, мұндай нәрселерді жазған ақындардың да жазығы жоқ, өйткені кейбірі өз кемшіліктерін жақсы біледі және қалай жазу керегін де жете түсінеді — әңгіме, бүгінде комедияның тауарға айналып кеткенінде болып тұр, өйткені авторлар басқадай сыпаттағы комедияны өздерінен ешбір театрдың сатып алмайтынын айтады және олардың бұл сөзінің бір өтірігі жоқ, осы себепті ақынға өз шығармасын сатып алатын театр талаптарының ыңғайына жығылуға тура келеді. Бұған бақ-талайы мол бір жазушымыздың сансыз көп комедиясын мысалға келтіруге болады; оқиғаларының шынайылығы мен тартымдылығы, өлең жолдарымен көркем кестеленуі, көкейге қонымды ой-тұжырымдар мен терең мәнді қанатты сөздердің көптеп жолығатыны, оған қоса орамды да айшықты, шебер тілмен жазылуы оның шығармаларының даңқын күллі әлемге таратып жіберді, бірақ автордың актерлер талғамына жақпақ болған тілегінен сол дүниелердің бәрі емес, тек кейбіреулері ғана теңдессіз туындыға айналды. Ал, өңгелерінің ықылассыз, жүрдім-бардым жазатыны сонша, жұдырық жеп қалудан қорыққан актерлер қойылым аяқталған бойда-ақ бас сауғалап қашуға, тығылып қалуға мәжбүр болады, корольдің атына ғайбат сөз айтылған немесе әлдебір текті тұқымның намысын қорлаған қойылымдардан кейін мұндай жағдайдың әлденеше мәрте орын алғаны мәлім. Егер астанадағы көзі ашық, көңілі ояу, парасат-парқы мол адамдардың бірі комедия атаулының бәрін, — тек астанада сахналанатындарын ғана емес, Испанияның қай түкпірінде болсын қойылмақшы қандай да бір комедияны да, — сахнаға шығарылғанға дейін қарап шығатын болса, ол ырзашылық беріп, қол қойып, мөр соқпайынша жергілікті өкімет орындары бірде бір комедияны сахналауға рұқсат етпейтін болса, жаңағыдай сорақылықтарға, сондай-ақ, өзім бұл арада әңгіме етуді артық көріп отырған басқа да өрескелдіктерге орын берілмес еді, — сөйтіп, комедианттарға комедияларын әуелі астанаға аттандыруға тура келер еді, бірақ есесіне кейін еш алаңсыз қоя берер еді, ал білімдардың қатаң сынына ұшырауынан қауіптенген шығармашылар комедияларын жазуға аса мұқият қарап, бар күш-жігерін жұмсар еді. Сөйткенде бізде өз мақсат-мұратына толық сай келетін тәуір комедиялар пайда болар еді, яғни олар халықтың көңілін көтеріп, Испаниядағы озық ой иелерін қанағаттандырып, актерлерге табыс әкеліп, қауіпсіздігін қамтамасыз етер еді, ал өкімет орындары оларды қудалау мехнатынан құтылар еді. Егер сол адамға немесе басқа бір кісіге жаңадан шығып жатқан рыцарьлық романдарды қарап шығу тапсырылса, бұлардың кейбірі, мархабатты мырза, өзіңіз арман ететін шеберлік деңгейіне жетер еді: бұлар тілімізді шешендік сөздің жан тебірентер һәм аса бағалы үлгілерімен байытар еді, сөйтіп, ескі романдардың дабыра-даңқы жаңадан шыққан дүниелердің көлеңкесінде қалар еді де, не істерді білмей зеріккен жарандардың ғана емес, тіпті қауырт шаруалармен шұғылданып жүрген адамдардың да көңіл алдарқатар қызығына айналар еді, өйткені садақтың адырнасы әрқашан керіліп тұрмайтыны секілді, адам жаратылысы да босаңдығына байланысты белгілі бір дәрежедегі көңіл көтеруге зәру болатыны белгілі.