Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Бұл кездесуде, осы күн кешке шейiн Абай Михайловтың қасынан кете алмады. Мәжiлiсiне соншалық ырза болғандай ұзақ отырды.

Михайловқа Абайдың ықыласын ерекше аударатын себеп көп-тi. Абайдың бұл күнгi жиi сөйлесiп, ақыл алып сырласатын досы адвокат Андреев осы адамды мол баяндаған. Өз өмiрiн халық, қоғам игiлiгiне еңбек етуге жұмсаған. Сол жолда патшалық, ұлық тарапынан айыпты жан саналып, жастайынан жазаға тартылған. Қамау-айдауды көрген кiсi. Бiрақ сол тартыс жолынан "қуғын көрдiм!" деп азбаған да аумаған. Қайта, айдау, тұтқын сапарын асыл адамдардың ортасында өткiзiп, бұрынғысынан да iрi бiлiм, өнер тауып, данышпандыққа жетiп қалған кiсi. Заманы келiссе, бiр халықтың маңдайына бiткен ырысы дерлiк. Ел қасиетiн бойына жайған қадырдан азамат деген-дi.

Андреевтiң осылайша таныстырған Михайловын Абайдың жүз көргенi әлгi. Михайлов Абайдың бұл күнге шейiн не кiтаптар оқығанын сұрастырып бiлумен қатар, өздiгiмен оқудың жақсылығын да айтты, қиыншылығын да бiлдiрдi. Көп сөздерi Абайдың көкейiне шәкiрт жайын жақсы бiлетiн ұстаздың тiлiндей қонады. Бiр кез, Михайловқа әзiл етiп:

– Менiң жолымдағы қиыншылықтарды айтқаныңыз сонша тура. Мысалы, көңiлi жүйрiк, қолы шебер сынықшы болады. Соның мертiгiңдi тауып, сипап отырған майда қолындай. Менiң бiрталай мұңымды өзiме өзiм айтып көрмеген тiлмен жеткiзiп отырсыз! – дедi.

Михайловқа Абай бұл сөздерiн орысшылап айтқанда, көп тоқтап, көп ойланып, мүдiре отырып жеткiзген.

Ол тоқтағанда, бұның орысша терiс сөйлеп отырған сөздерiнiң ар жағындағы мағынасын тез байымдап, қызығып аңғарған Михайлов күлiп жiбердi.

– Сiздiң ұқсатуыңыз дұрыс, тапқыр сөз. Менiң аңғаруым дұрыс болса, сiз көбiнше бiр нәрсеге бiр нәрсенi теңеп айтқанда, оқыс, қызық мысалдар табасыз. Оны мен сiздiң, Кошкинмен дауласқан жауабыңыздан жақсы аңғарған едiм! – дедi.

Абай өзiңiң тергеуiнде Михайловтың болғанын ендi бiлдi. Кошкин сияқты ұлықтардың қазақ халқына ететiн омырау ожар мiнездерiн шағым еткендей болып едi. Михайлов Абайдың, чиновниктер мiнезiн бiлмейтiн аңқаулығын айтып бердi.

– Сiз чиновниктердiң Россия халқының тiршiлiгiндегi зиянды, сорақы топ екенiн бiлмейсiз ғой. Ол қауым сонау Петербургтен бастап, сiздiң Семипалат уезiне шейiн тегiс, бiр қалыпқа соққандай! – деп қолын бiр сiлтедi. Сiз оларды өздерiнiң iсiнен ғана түгел танып болмайсыз. Қайта-қайта Кошкинмен ұстасып кеп, әр жолда бiр жарым айдан абақтыда отырып, олар мiнезiн бiлiп үлгiру аса қиын, ұзақ михнат жолы болады. Мен сiзге оларды барлық тұқым-тұяғымен оңай танудың емiн айтайын. Бұларды өлтiре сынап, бәрiне қатал үкiм айтқан Салтыков-щедрин сияқты жазушы бар. Соны оқыңыз. Барлық өзiңiз көрген чиновниктер сырын, шынын сонда ұғынасыз! – дедi.

Абай төренiң бәрi жаман деген сөздi ойлап отыр. Өзi болса, бұл жөнде басқа түсiнiкпен жүретiн. "Адам баласының бәрi бiр емес. Бес саусақ бiрдей ме? Чиновниктер де сондай болар" деп бiлетiн. Михайловқа өз ойын осылай бiлдiрiп көрiп едi. Ол кiсi басын шайқады. Абайға кешiрiммен қарап күлiп жiбердi.

– Сiз аңқаусыз, Құнанбаев досым. Чиновниктiң жоғарғысы мен төменгiсi, кәрiсi мен жасы, тегiс бiрдей.

Абайдың әлi де түгел көне алмай, түсiне алмай отырғанын тез аңғарған Михайлов бiр мысалмен тұспалдады.

– Бiрдей болатын себебi, олар бiр түстi топыраққа себiлген бiр сорт тұқым сияқты. Өздерiн егiп, өсiрiп отырған қол да бiреу-ақ. Ол бүгiнгi патшалық атты тәртiп! – дедi де, бұдан арғы сөзге тереңдегiсi келмей, iркiлiп қалды.

Абай Михайловтың ойын ендi аңғара бастағандай. Бiрақ өзi бiлген жұрттың бәрiнен мүлде басқаша сөйлеп отырған ойшыл-сыншыл жаңа танысын, тағы да сөйлете түскiсi кеп, әлi де қиялай сөйледi.

– Соңғы сөзiңiз көңiлге қонады. Бiрақ сол чиновниктер iшiнде Лосовский сияқтылар да бар ғой. Ол кешегi iсте әдiлетiн айтқан жоқ па?! – деген едi. Михайлов бұл тұста да Абай күтпеген жерден шықты.