Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

– Құнанбаев, мен сiзге орыс жазушыларынан басқа, соңғы мәжiлiстерiмiзде айтқан, әр алуан бiлiмдер саласынан да бiраз кiтаптар әзiрледiм! – дедi.

– Қай бiлiмдер саласын айтасыз, Евгений Петрович?

– Жалпы тарихтан! Европаның есею тарихынан және географиядан да, осы жыл iшiнде сiз оқып, бiлiп шығатын кiтаптар бар. Жарымын мен өзiм таптым, тағы бiразын Гоголь кiтапханасынан, Кузьмичтен аласыз. Сiз үшiн тапқызып, елге кетер жолыңызға, уақытша берiп жiберуге бөлгiзiп қойдым. Соны барып аласыз! – дедi. Аздан соң тағы да өзi сөйледi.

– Менiң аңғаруымша, сiз тарихқа көп ат салыспаған сияқтысыз. Ол – ғылымдардың анасы ғой.

Абай:

– Тарихтан бiз ислам тарихын, медресе дәрiсi түрiнде емес, жай өздiгiмiзбен, түртiнiп оқығанымыз бар. Бiрақ, Евгений Петрович, сiзге кездескелi менiң бұрынғы бiлiм деп жиғанымның көбi өзiнiң салмағынан айрылды. Я түтiн, я будай боп кеткендей. Сол оқыған тарихымды тұрақты бiлiмге санар сенiмiм болмай тұр, – дедi. Михайлов бұл сөзге күлдi де:

– Ендеше, мен сiзге айтайын, ислам тарихы – бiлiм, ол үлкен бiлiм! Тек қандай тарихшы жазғанын талдау керек... – деп Михайлов бүгiн исламға байланысты шығыс туралы, Абайды хайран еткен, қызықты жаңалықтар айтып кеттi. Ислам, араб өнерi, жалпы дүние жүзiнiң ғылым, сана табысына көп ғасырлар бойында аса зор жемiстер берген. Ескi антик өнерi мен Европаның берiде келiп шыққан ояну дәуiрiнiң арасында жатқан бiрнеше жүз жылдар меңiреулiгi бар. Сондағы көп ғасырдың қараңғылық заманына сәуле беретiн, тек араб мәдениетi екенiн айтып өттi. Арыдағы Сократ, Платон, Аристотель мирастарын бүгiнгi өнерлi халықтар қауымына өзiнше өсiрiп кеп жеткiзушiлер шығыстан шыққан данышпандар болғанын ескерттi. Бұлардың бүгiнгi әңгiмесi осы жайға ауысқанда Абай өз iшiнен сүйсiндiргендей жаңалық тапты. Бұл ойын Михайловтан iрiкпестен айтқан едi.

– Евгений Петрович! Шынымды айтайын, мен адам баласының бiлiм қазынасында мұсылманшылық ғаламы өзi бiр бөлек жатқан, жалғасы жоқ дүние деп ұғушы едiм. Сiз менiң бытырап, бөлiнiп кеткен, бiрiне бiрi қарсы, ерсi көрiнетiн дүниелерiмдi тұтастырып беретiн сияқтысыз. Шынында, ғаделет, хақиқат, ахлақ мәселелерiнде қауымның игiлiгiн ойлаушылар аз ба? Нәсiлдер ырысын ойлайтын әр заманның, әр халықтардың ғұлама ұстаздары бар ғой, – деген.

Михайлов Абай қозғаған бұл мәселенiң артынан, ұзақ бiр келелi, кең өрiстi ойларға кеттi. Бүгiнгi сыпатында, кең маңдайлы, ойлы көздi Михайлов, қоңыр сақалын күтiп тараған келбетiмен зор бiр ғұламаға, даналарға ұқсайды. Бүгiн ол Абайға философ ұстаз болып танылғандай. Ұзақ әңгiмемен, ұғымды етiп, оның бұл күнге шейiн ислам дүниесiнен бiлген бiлiмiн бағалады. Сонымен жалғастыра, әсiресе Абайды хайран еткен бұның өзi халқының жайы. Қазақ тарихының да әлi ғылым бiлмеген, мүмкiн Абай өзi де бағалап жетпеген қазынасы болар едi. Дүниелiк өнер-бiлiм мүлкiне, қазақтың да жер астында жатқан саф алтындай қадiрлi сақтағаны болуы шексiз деп айтты.

Абай Михайловтың бүгiнгi мәжiлiсiнен кейiн, оны өзiне бұрынғыдан да жақын көрдi. Екеуiн туыс ететiн ағалық ойдың өрiсiн аңғарды. Айрылысар шақта Михайловқа:

– Бүгiн сiз маған, ерекше бiр қадiрлi сыпатта танылдыңыз, Евгений Петрович! Мен сiздi тек орыс халқындағы өнердiң ойы мен тiлi деп бiлiп едiм. Өзiмдi бөлек өлкенiң сiзден алыс жатқан, сахара келгiнi деп бiлiп ем. Ал қазiр сiз, бейнебiр менi қолымнан жетелеп, биiк бел үстiне шығарып тұрсыз. Бар замандардың, бар халықтардың қоныс-қонысын, өрiс-жайылысын көрсеттiңiз. Алыстан болса да бар адам баласын тұтас бiр тайпадай аңғарттыңыз. Ендi бақсам, дүниелiк бiлiмнен сырт жатқан халық жоқ сияқты ғой. Өзiмiздi қазақ баласы ғана емес деп сезiнгендей бiр қуанышта тұрмын. Осы менiң үлкен олжам болса керек! – дедi.

Михайлов қатты күлiп келiп, Абайды иығынан құшақтап, бiр қысып қойды.