Путь Абая. Книга II / Абай жолы. II кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Сол кеште, Керiмбала мен Оралбай қосылып ән сәндейдi. Өзi әншi болмаса да, әндi барынша сүйетiн, Керiмбаланың ағасы Әкiмқожа, қатар келе жатып, қос әншiге жол бойы ән салғызады. Сол кеште, жарық айлы, сырқұмар кеште, көп жолдастың қоршауында келе жатып, Әмiр мен Үмiтей саз қосады.

Сол кеште, үлкен өнер, әсерлi әнмен қоштасар кеште, отауда қалған Бiржан мен Абай мәжiлiсiнде тағы Әйгерiм ән шырқап отыр. Ол әуелде:

– Мен айттым ғой. Маған жеттi ғой. Менi қойыңызшы, Абай! Бiржан ағаның өзiн естiп қалайық та! – деп, бiрнеше рет өтiнiп, тартынып көрiп едi.

Әйгерiм әндi соншалық ықыласты, ынталы тыңдаудан басқа өзi айтуды да жақсы көретiн. Құлақ қойып тыңдайтын, ұғарлық саналы жиын арасында әдейi қанаттанып, сүйсiне құмартып жырлайтын. Соңғы айлар iшiнде, қасында Абай тыңдап отырса, ән салуы сол Абайдан алған жарастық, рақат, шаттық жалыны сияқты болатын.

Бiржан мен Абай қоса тыңдаған уақыттарда екеуiне ғана арнап, әр нақысына бар ынтасын, бар құрмет, қызметiн бағыстап айтқандай болады. Таңсәрiде өз бұтағын тауып қонған, өзi туып өскен ұясының жанында өскен гүлдерге арнап отырып, шiмiркене жырлаған ән құмары – құмар бұлбұлдай болатын-ды.

Бiрақ, дәл осы бүгiнгi кеште, әуелi ән айтқысы келмей iркiлгенi шын едi. Үйткенi күндiз Абайға үлкен үйде айтылған наразылық, кейiс, кешке жақын бұған да айтылған.

Абай Әйгерiмге күндiзгi сөздердi айтпай, аяп, жасырып қойса да мұның өзiн Айғыз бен Дiлдә шақырып ап, қатты, суық, ауыр сөздер айтқан. "Абайға айтқан сөз дарымаса да, саған айтылған ақыл сөз, үлкен сөзi далада қала алмайды" деп отырып, Байшораның, кедейдiң қызы екенi де, қолы жеткенi де айтылған. "Кеудеңдi керме, аяғыңды аңдап бас... Көзiңдi ашып қара, кiмнiң иығына шығам деп жүрсiң!" дескен. Әйгерiмнiң өмiрде ойына келiп көрмеген жат мiнез, тәкаппарлық сияқтының бәрiн жала қып айтқан. Әйгерiм көзiне жас келiп, жүдеп, аппақ боп, жанып сөнгендей, отқа түсiп шыққандай болған. Бойындағы әдеп пенен тәрбие, Абай достығына арналған адал жар жүрегi және өзiнiң әндi сондай сүйетiндiгi – бұған ешбiр ақталу сөз айтуға рұқсат бермегендей едi. Әйгерiм бiр ауыз тiл қатпаған. Ән жазықсыз. Әсiресе бұның Абай бұйрығымен айтқан әндерi, ең таза көңiлмен, тек сүю мен сүйсiнуге арнап айтқан әнi кiршiксiз де жазықсыз. Бұны бала күнiнен өз аулында, кедей ата-ана үйiнде айтқанда, ешбiр жан кiнә қып көрген емес-тi: жуан ауыл әнге де жуандық, зорлық етедi екен. Осыны өз iшiнде өзi ұғынып, үндемей кеттi. "Айтқызған Абай ғой!" деп, ақталғысы да келген жоқ.

Бiрақ ең ауыр тиген бiр соққы, есiнен кетпестей қорлау салған бiр дерт: "Бiз – бай аулымыз, сен – күңге лайық кеде йсiң. Бұл аталы, ордалы ауыл. Сен оның малшысы мен құл аулынан шыққан қоңсы-қолаңсың. Жолың жiңiшке болып, жүрiсiң жалынышты болсын. Басыңды төмен салып жүр. Үнiң шықпасын. Ол саған асқандық болады. Сен ие болатын теңдiк емес!" дегендерi. Соншалық әдiлетсiз, тоңмойын, қыңыр зорлықтың күшiн сезiп қайтты.

Содырлы ауылдың, қиянатшыл ауылдың Әйгерiмдi үркiте ренжiтке н, құбыжық түсi осы.

Бiрақ Абай мен Бiржан да, бұл кеште, осы отауда отырған Оспан қайнысы да, Ербол да Әйгерiмнiң iркiлгенiне ерiк берген жоқ.

Әсiресе, ожар, кесек сөздi Оспан, жеңгесiнiң қасына жантая сүйенiп кеп:

– Әй, Әйгерiм, желегi басынан түспеген келiн тiлазар болғанын неше атаңнан көрiп ең? Бұйырамыз! Айт, жаның барында! – деп, өзiнiң бар жеңгенi аямай, қатты бұйырып, тiлiн алғызатын әдетiне басқан.

Әйгерiм тамағын кенеп, ерiксiз көнгенiн бiлдiрiп, ән шырқаған.

Бiрнеше ауыз ән салды. Бiржан мен Абай әдейi арнап, шәкiрт әншiнiң сынды жырын тыңдағандай боп отырды. Олар өздерi атап отырып, Әйгерiмнiң осы жаз бойы Бiржаннан үйренген бар әндерiн кезек-кезек айтқызды.