Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

— Ерді ел туғызады. Айналасы, ортасы отсыз болса, жігіт отты қайдан алады? Базаралы билікке отырып, ел ортасына есті-меген өкім жайын әкелді. Тәкежан жылқысының тұяғына екі бестіден беретін болды. Соны дәл бір ғана көктемде бермесе, жалғыз Базаралы емес, сан азамат сорлайтын болды. Осыны көрісімен Жігітектің және осы жатақтың бәрі бірдей тағы тістеніп, шыдап тұрып берді. Кешіп жүрген азын-аулақ күнкөргіші бар ел жатақ боп, оқ тигендей жер бау ырлап жатып қалды, Бірақ қыңқ етіп, сыр берген жоқ. Әл-ауқаты бар ер-азамат. Ертіс бойлап, орыс ішіне пайдаға, жалдамаға кетті. Тек, әйтеуір, ел бірлігінен, қайсарлығынан танбады. Осы екінші сын ұзаққа созылған анық ауыр сын еді. Бұл кедейің соны да көрді. Көрді да көтерді. Осыған шейін жеткен көп жасымда, бейнет еліне барымша ырза болғаным сол. Шындап келсе, орнын біліп бастаса, килігер жауын анық танытып берсе, бұл ел сорлы неге болса шыдайды екен. Қалың сауырлы қара нарым екен дедім ғой!.. Содан бері жоқшылық айыққан жоқ. Қайта жыл-жыл еайын жаншып отыр. Бірақ не керек, сол бір сын белімді сындырмады. Тіпті, белімді көтеріп кетті. «Тәңір-ай, ендігі анау-мынау жоқшылық қысымы бұйым ба?» деген тәуекелге келдім. Тіпті, осы айтқаным елдің де сыры, әзімнің де шыным, балалар! Менің жетпіске келе бере қолөнерге, іскерлікке табынып отырғанымның да сыры сол!- деді.

Әбіш Дәркембай бойындағы қасиетті тамаша етеді. Осыны ел сыпаты деп ұғына отырып, Базаралыға да өз ішінен шын құрмет сездіргендей болды.

Дәркембайға үлкен бір достық сеніммен бейіл берген Әбіш, қазір орыс халқының крестьян қимылынан, ереуілінен де әр алуан әңгімелер айтып берді. Жердің тарлығынан, әкімдер зорлығынан, жуан содыр байлардың ата-анасын құл менен күң етіп келген қор-

лығынан бұлқынып, ашуға басып, үлкен қарсылықтар жасайтын орыс крестьяндары өте көп екен. Олардың өз елдеріндегі жуан-дарымен, әкімдерімен алысулары бірнеше жүз жылдар бойынша үзілмей келеді. Сол қатарда Екатеринадай қатын патшаның дәл өзіне қарсы Пугачев алысып, қарысып өткенін баян етті. Осы соңғы заманның өзінде, дәл соңғы он жылдың ішінде көп ояздар-дың крестьяндары алысқа шығып, тартысқанын айтты. Жиыны алпыс губерниядай өлкелерде үш жүзден аса крестьян соғысы, қарсылығы болған екен,— дегенде, Дәркембай сүйсініп отырып, ұзақ күлді.

— Сөз-ақ-ау, біз мынау Базаралының былтырғы ісін «жүз жылдың бойында кедей үраны мүндай боп, кек атқан жоқ» деп ёк. Қараңғы бір түкпір ғой қазақ даласы дегеніңнің өзі! Нені білеміз? Біз осынымыз әлдеқандай десек, алпыс күбірне дейсің бе, қарағым-ау! ? Оның өзі бір патшалық қой жатқан! Сонда үш жүз рет шоқпар көтеріп қарсы болғанда, оның әрқайсысы кем қойғанда, біздің Базаралының ісіндей ғой! Сөз-ақ екен! Түбі еңбек шыққан жерден, төзім де шығады-ау, балам, мол шығады-ау! Іргелі де ел, үлгілі де ел ғой осы орыс! Абай «өнерді орыстан аларсың», «орыс деген өріс» деп «кейінгі нәсіл ұғады» дейді. Текке айтпайды, танып айтады-ау осыны,—деп, Дәркембай сөзінтүйді.

Әбіш енді Дәркембайдан Базаралының бүгінгі жайын сұрап еді.

Дәркембай Шүйгінсуда жатақ боп қалған кедейлер жайын да айтты:

— Тәкежанның бар алымын түгендеп беріп құтылса да көп кедей әлі күнге жуан атаулының көз қырынан қақас қалмапты. «Неге тентіреп кетпейсің?», «Нете есігіме қайыр гілеп келмей-сің?», «Іріп, тозып, шашылып кетпей, әлі де ел болғансып, бас құрап неге отырасың?» дейтін болса керек. Әсіресе, Тәкежан, Әзімбай, Майбасарлар әлі күнге қағып-соғып, нұқып кетіп жүретін көрінеді. Ол мінезін біздің жатаққа да үнемі істейді. Тек құдайға қарағаны емес, Абайға азын-аулақ жалтақтағаннан тірі қойып жүр. Болмаса, «кеше қосымды қоса шабыстың, үйелме-ніңмен өртесем ғана рауа» деген сөзді Әзімбай, дәл әзіме бір емес, үш рет айтты. Әлі де жерімізді жеп, егін-пішенімізге жылқысын түсіріп, қырсығын үдайы тақап жүреді!— деді.

Базаралыға қайта оралғанда, Дәркембай тағы бір сүйсінген сөзінайтты:

— Оразбай деген соқыр пері бар емес пе? Былтыр Оспаннан көргенін көрге кірсе ұмытар ма! Бір жағынан соқтығатын жауын