Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

— Жылқысы егіннен шықпай тұрып қазір ғана жүген-ноқта, арқан-баумен барыңдар да, таңдап-таңдап жүріп, тура отыз құр атын ұстап әкеліндер. Өлген де бір, тірілген де бір бүгінгі күн... Не аянар жан қалды? Жиырма жер егін, алпыс үйдікі еді. Әр жерім - бір жарым аттың құны. Отыз ат дегенім сол. Алпыс үйдің екеуіне бір аттан. Осыны ұстап отырып айтысамык. Және қазір бұл істің арты жанжал ма, төбелес пе, келеді ғой бар пәлесі. Сонда мінетін көлігің. Бар жөнел, осыны істеп келмесең, ел емессің!— деді.

Дәркембай да бұл сөздерді қостады. Сонымен енді бір шай қайнатым ішінде, айтқанындай, отыз құр ат кедей үйлерінің босаға-босағасына кеп байланып қалды. Дәркембай тынымсыз жүріп, сол аттың бәрін ерттеп те қойғызды.

Әлі ауыл үсті шу-айғай. Кемпір-шал, бала атаулының дауыстап жылауына, қарғауына толы болатын.

Бағанадан бұл ауыл үстіне орнаған шу мен әлекті түсінбеген және Қаңбақты ұзақ күткен Апанастар енді Базаралынікіне келіп, барлық жайды біліп алды. Біразда бүкіл обоз еркек-әйелі түгелімен мынау кедей, дос-жар қонауғар ауылға орнаған сорды білді. Оларда да қатты жанашырмен аралас өте жігерленген ыза оянды.

Базаралы «потрава» дегеннен-ақ, оның берген бұйрығын Федор қатты қостаған.

— Портаваның жазасы бұдан да қатты! «Мал иесі байларды соттау керек!»— деп Апанастар көргендерін айтып, тегіс обоз қол қойып, куәлік те жазуға байласты.

Осымен аз уақыт өткенде ауыл үстіне қалың салт атты қаптады. Олар — Әзімбай, Ақметжандар бастаған бай мырзалар мен атқосшы — жылқышылар.

Білектерінде сүйреткен сойылдары бар. Түнде, қызыл іңірде... ұйқыға әдейі кеткен бұл топ, күн шыққанша тұрмай жатқан. Тек алғашқы оянған Мақа егін үстіндегі жылқыдан қалың шоғырды ұстап әкетіп бара жатқан жатақтарды көргенде ғана бақырып: «Аттан!» салған-ды.

Әзімбай сол арада барлық қолын атқа қондырып жіберген. Жақын манда жатқан басқа Ырғызбай ауылдарының жылқышыларын да тез шақыртып алды. Сөйтіп, жиыны қырық шамалы қол болды. Енді шоқпар-сойылды кезеніп алып, кедей ауылға кесір салмақ боп, анық мол пөлені іэдеп келеді.

Ауылға жеткенше қатты жүрістерін де бесендетпеген. Әдейі бұл елді басынып, айбын көрсетіп, жасқанта жешек. Шеткі ауылға іліне бере Әзімбай ат үстінен ақырып әмір етті:

— Әй, жатақ! Кімің бар? Шық алдыма!— деді.

Бұл ауылда Абылғазы, Дәрқембай мен Қаңбақ, Тоқсандар бар-ды. Солардың басы көріне бере Әзімбай тілге, сәлемге келмей жатып айғайлап бұйрық етті.

— Босат! Тегіс босат жылқымды!— деп зіркілдеп тұр.

Үйде ауру Базаралы мынау үндерді есітіп жатыр, бірақтысқа

шығар дәрмен жоқ. Тістеніп, қиналып орнынан қозғалғысы келсе де, белі жылжытпайды. Зығыры қайнап отыр. Мырзалар тобы ауылға келе бергенде:

— Потрава жасағандар келді.

— Бұлардың господалары әні!

— Жүр, көрейік, естиік!—десіп, Апанас, Федор мен шал Сергей үшеуі осы ауылға қарай аяндаған.

Дәркембай Әзімбайға жауап айта бастады:

— Жау істемейтін істі істеп, қыруар аштарды үлардай шула-тып не болды? Тіпті, құба қалмақ заманы, шабынды болса, бұдан бетер қастық етер ме еді?— дей беріп еді, Әзімбай мен Ақметжан, Мақа, Елеусіздер жан-жақтан зекіре ақырып кетті.

— Сен жаулық етпей не істеп тұрсың?

— Үйықтап қаппыз, айыпты ма екенбіз.

— Жылқыны не деп қолмен аласың?

— Кімді басынасың?

— Малда тіл жоқ, айуанмен бірге айуан болдың ба, түгі? Босат!

— Сөзді доғар, босат жылқыны!- деп, шетінен сызданып, сұрланып ап тепсініп тұр.

Абылғазы бір сөзді бастап:

— Есе бересіндер ме, арыз айтқызасындар ма, жоқ па?— дей беріп еді:

— Мә, саған есе!— деп тұрып, Әзімбай қамшымен бастан тартып жіберді.

Абылғазы оның қамшысынан ұстай алып, бір-ақ сермеп жұлып алды. Өзіне сілтей беріп еді, осы кезде қызбабас Ақылпейіс бұны сойылмен салып кетті. Сол-ақ екен, төбелес бастала берді.