Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Ал жылқы ше?! Жылқы болса, жайшылықтағы момын жазықсыз жануар, сондай асыл қасиет малы!.. Қазір өздерінің ендігі сипаты, даланың өрті... меңіреу апаты, тілсіз жауы есепті болғанын білер ме еді олар! Міне, енді мың аяқты, сан мың тісті жалмауыз обыр айдаһар боп созылыпты, қара шүбар қыбырымен бүкіл өңірді басып, егіндікке қарай тақады. Сол жеміт айдаһардың жарқыраған жалғыз көзіндей боп, күрең айғырдың мол қасқасы, айқындап жарқырап келеді. Әлі де ең алды сол. Барлық мың жылқылы қалың нөпірді жиырма жер егіндікке жалпағынан әкеп, бастап кеп араластырған да сол күрең қасқа айғыр болды. Өзге шөктеп сызаты көп, түн шағында әрі салқын, әрі қалың көкшіл бидай, мол жылқының ту биелерін де, тай-құлыны, байталын да түгел қызықтыра тартты.

Қаскөй иелері қаптатқан қара шүбар қалың пәлесі қазір, тіпті, әдейі ұрланып, өшігіп кіргендей. Бірде-бір айғырлар да, тайлар да кісінемейді. Оқыранып осқырмайды да. Тек жиі-жиі пысқырысып, мынау жайылысқа жеткендерін, жылқылық сыбырларымен құптасқандай.

Бортылдатып егін басын үзіп жегендерімен қатар, орта белден опырып, сындырып жұлғандар да бар. Тай, құлын келістіріп жеу-дің мәнін білмей, көбінше биік бидайды түбінен тістеп тартып, түп-түбімен, тамырымен қопарып жұлып алады. Үзын бидайды суырып алғанымен жей алмайды, бастарын изеп шайнай алмай таптап тастап, тағы тістейді... Тағы жұлып алады. Шетінен кірген егіндікті бір жағынан жапырып жойып, бар жылқы қалың орта-сына да батып жатыр. Көп жерде егін ішінде аунап немесе шап-қыласып, тепкілесіп ойнақ салып жүрген, жас семіз асаулар көп. Қатаң аяқтарының астында, жау ойнағында, бііік бидай бытыр-лап сынып құлап, ұйысып немесе қопарылып тапталып жатыр. Күндізгі жас жетімдердің кішкентай әлсіз саусақтары сонша қорғанып, қалтырап күгіп ұстаған бидай сабақтары қазір өрттен де ауыр өштік, дүшпандық соққысына ұшырады. Пышақтай өткір,

сан мың тістер мен тастай қатты шақпақ тұяқтар жеп жойып, құртып жүр. Кедей атаулының еңбегі, ащы тері, аз тілегі, үміті жүдеу тірлігі — бәрі де осы тұяқтардың жау тепкісінде тапталды.

Ерте оянған обоздар енді аттарын жегіп алған, жүріске даяр боп қапты. Қаңбақты күтісіп тұр. Ал Қаңбақ болса, таң атысымен өредегі атын іздеп, ауылдан жаяу шығып еді. Егін жақтағы белге шыға бере, бар сұмдықты көріп жібергенде, жалғыз өзі ойбайды сап зар қақты.

Осы кезде ерте оянып, бидайды көздеуге шыққан Дәркембай қарсы келеді екен. Иіс сияқты төрт-бес кемпір-шалдар да егіннен таңертеңгі шайға бидай басын тергелі қозғалған-ды. Солардың тобы ауылдан сытыла бергенде, алдарынан бақырып айғайлап, құстай ұшып келе жатқан Қаңбақты көрді. Болған сұмдықты бар сорлы бір сәтте түсінді.

Енді аз уақытта бұның бәрі шулап, ауылға ұмтылды. Мол үйлі үш ауыл бір кісідей тысқа жүгірісті. Балалар да ояна жылап, шешелерінің етегінен ұстап, қайғыны сезіп қарбаласа, қақтыға зарлап жүр. Тынымсыз қарғыстар, қатты айқайлар, дауыс салып жылаған ызалы үндер ауылдың үстін анық шабынды сағатындай дүрліктірді.

— Қырылғырдың малы!

— Төбеңнен ұрғыр қаскөйлер!

— Өртеніп өл, Ырғызбай!..

— Тұқым жүрағатың жылап өтсін, өңшең бай!

— Көз жасым жібермесін, қас-дүспан!

— Жетімдердің зары соқсын!

— Жау! Жау ғой мынау!..

— Қастың ісі ғой, бұл сұмдық!—дескен зар мен ыза ауыл ішін тегіе кернеді.

Базаралыға Дәркембай мен Қаңбақ, Абылғазылар да осындай ашу наламен жеткен еді.

Қазір Базаралы жол жүретіндей киініп алыпты. Бірақ тұра алмайды. Өзі аппақ боп жүдеген. Әлі аузынан шыққан бір ауыз үн жоқ. Тек қана тыстағы аналар мен балалардың, қамырыққан әкелердің зарын ғана тындап, жер төсегінде жүз төңкерілген.

Енді бірнеше басты еркектер кірісімен, ашулы ақылына мініп:

— Уай, қарғысыңнан қан құссын қас дүспаның! Сорлы елім! Соры қайнаған бейнетқорым, оңшең!.. Жетті, жетті зарың!.. Жә, ес жи түге! Есінді жи, Абылғазы!— деп, бірнеше Абылғазыдай соқталы жігіттерді аңдап, соның бәріне өмірлі сөздерін шапшаң айтып кетті.