Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Бұл ақырын Абылғазы мен Дәркембайға да арнап айтты. Олар да құптап отыр, Апанас пен Сергей осы атыраптың егінін көруге өздері де ынтықты.

Күні бойы бұларға Базаралы өз ауылдарының кедейлік, қиыншылық күйлерін көп сөйледі. Айналадағы бай-жуандардан көріп келген зорлық, қорлықтарды да баяндаған.

Базаралының үйіне қонақ боп шыққан Апанастар сол күні кешке барлық тобымен егін басына барды. Оларға егіндерін көрсеткен Дәркембай мен Абылғазы болатын.

Крестьяндар арасында жер сырын, егін мәнісін аса жақсы білетін Сергей бітік егінді аралай жүріп бас шайқай береді. Апанас та шала жыртылған, әсіресе, кесек қалған, малаланбаған үлкен томар балшықты алып Дәркембай мен Абылғазыға көрсетеді.

— Джаман!.. Джалқау! Сендер джалқау!—дейді. Күліп тұрып бас шайқайды. Турашыл кесек мінезді, алып денелі Шодыр қоса күліп, Абылғазыны бүйірден түртіп қойып, жерге түкіреді. О да Апанастың бір сөзін ұқпаса да, қайталай берді.

— Джаман... джаман!.. —деп келіп,— чего там джаман!.. Плохо! Ай как сеете! Бить тебя надо, Абылғазы!— деп, Абылғазыны иықтан сілкіп қояды.

Бірақ сонда да мына жиырма жер егін биыл тамаша бойшаң, бітік шыққан... Тіпті, аласы жоқ. Оны да крестьяндар көп тамашалады. Топырақты әрқайсысы әр тұстан қолға салып, қымбат ұнды тандағандай тесіле қарап, таңсық етеді.

Кейін орысша ұғатын Базаралыға келгенде Апанас, Сергей, Шодыр үшеуі, тіпті, көп шалағайлықтарды санады. Жер тегіс жыртылмаған. Соқа терең жүрмеген. Әсіресе, малалау нашар.

— Мұндай жалқау еңбекке осынша көп берген сендердің құдайың мырза!— деп Апанас қалжыңдаған. Егіннің жақсы шыққанын айта кеп, Сергей езілдейді:

— Бұнда жер сондай... Мынау менің таяғымды,— деп, өзінің ұзын ақ таяғын көрсетті,— немесе анау жетекті жерге тығып қойсаң, анадай арба өзі өсіп шығады!— деді.

Базаралы Абылғазыларға осы сөздерді жақсы жеткізді.

— «Еңбегіңмен алып отырған жоқсың, жеріңнің мыр-залығымен алып отырсың. Жеріндегі ырыс сондай, дертені көмсең, арбаның өзі өзі өсіп шығады!» деп отыр,— деді.

Абылғазылар мойындап, дау айтқан жоқ. Бірақ олар үшін Базаралы өзі сөйледі.

— Мала жетпеді. Алпыс үйде екі-ақ мала болды. Ат-көлік те жоқ. Осы егінді мынау алпыс үй кедей өз мойындарымен соқа сүйрегендей жыртты ғой. Ат арық, аз ғана болған соң, түйе де жектік. Тіпті, бұзаулы сиырды да соқаға салдық. Қайдан жақсы жыртылсын!— деген.

Крестьяндар осы кеште Базаралымен қоштасып, арбаларына қайтты. Олар ертең ерте жүретін болды. Қаңбақ басшы боп, обозды бекет жолына, Жетісудың қара жолына апарып салмақ. Ол таң сәріден атына мініп, әзір болмаққа уәде байласты.

Дәркембай бұл жолы Базаралының үйінде болған жоқ-ты. Оған бөгде бір себеп болды. Орыстарға егінді көрсетіп жүріп кеш бата бергенде, атына мінерде Дәркембайдың көзі Ойқұдық жақтағы жақын жотағатүсіп еді. Сонда Кіші Қасқабұлақ жақтан, осы жақын адырға қарай жайылып шыққан жылқы көрінген. Жырақтау болса да, жотада жүрген жылқы Дәркембай қарпың алысты жақсы көргіш көзіне айқын байқалды.

Содан кейін Абылғазы мен орыстарды ауылға қайырып, өзі желе жортып, сол жылқыға барған. Бұл екінді кезі. Бірнеше ауылдың қалың шоғыр бойдақ жылқысы қанаттасып, жайылып жүр екен. Мал ішінде жүрген көп бақташы көрінбеді. Тек бір ғана балалау жігіт — күндізгі жылқышы бар. Соған:

— Шырағым!..— деп Дәркембайдың кеп айтқаны:— Мына жақын жерде көп кедейдің болымсыз егіні бар. Аз күнде орақ салғалы отырмыз. Түнде жылқышы үйықтап қап, қалың жылқы егінге түсіп кетіп жүрмесін. Осыны бар жылқышыға айта көр, жарықтығым!—деген.

Жігіт жылқышыларға осыны айтуға уәде берді. Өзі Дәркембайдың қаупін жақсы аңғарғандай болды. Сонымен қарт егінші түнделетіп қайтқан.