Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Ал жас жігіт кешкі суға жылқыны жапқанда, бұлақ басында отырған бар жылқышыға және Әзімбайға да Дәркембай тілегін айтып берді. Әзімбай сазара түсіп, қайта сұрап, әр жайды түйіп отырғандай. Біраздан соң түнгі жылқыны өзі өргізіп, өзі билеп, бар бойдақты қайтадан егіндік жақтағы қырқаға қарай бұрғызды. Өзі де бүгін жылқыға баратын болды. Ол бұрынғы әдеттері сияқ-ты осы күзде де түнгі күзетке құрбыларын — малшы, жылқышы-ларын ертіп бара беретін. Осы бұлақ басына қонып отырған Ырғызбай ауылдары көп еді. Солардың бәрі де бойдақ жылқыны баққан Әзімбайдай жас мырза, бай балаларының атаулары.

Қазір Әзімбай бұлардың да көбіне «бүгін жылқыға барайық, түнде далада жарыс салып, сауық етеміз, атқа мініндер!» деген.

Осымен ымырт жабыла бере он шақты шоғыр қалың-қалың жылқылар адырға қарай қаптады. Жылқылардың соңынан Әзімбайдай боп, қастарына бірді-екілі жылқышыны ертіп, бай ұлдары да шығысты. Бұнда Ақбердінің Мұсатайы, Майбасардың өзіндей даукес Ақметжаны, Өсердің бақырауық Мақасы, жас,

қызба бас Ақылпейісі, Таңшолпаннан Елеусіз дейтін барымташы, ұры бар. Осындай оннан аса жуан Ырғызбайлар тілсіз шоқтіар, сойыл етіп жүретін атқосшы — жылқышыларын ертіп шығыпты.

Әзімбайдың бүгінгі шығысында жаман ниеті бар. Ол күндізгі бала жылқышыдан Дәркембай сөздерін көп қайталап сұрап алған. Сол егіннің ішінде Базаралы, Абылғазының еккені де бар. Әзімбайдың баяғыдан берғі кешпестей өші-қасы солар. Дәркембай бастаған жатақ биыл емес, жылда Әзімбайды ыза қылатын. «Осылардың егіні тұнып тұр екен», «биылғы астықтан жатақ көше алмай қалады» деген сөздерді есітіп, Әзімбай оларға қызғаныш ойлайтын.

Бұл кешелер өзі де жалғыз шолып, егінді көріп қайтқан. Енді түн жарымы тақағанда бар жылқыны әдейі ысыра түсіп, сол қалың егіннің тап орта тұсына тақап әкелді. Жылқы болса күндіз-түн қыр отына жайылып жүргендіктен, енді ылдиға қарай, шалғын-сібер іздеп, үмтыла түседі. Әсіресе, Тәкежан үйінің мыңын бас-тайтын күрең қасқа айғыр пысқыра түсіп, өзінің қалың үйірін шұбыртып, жүре шалып барады. Өзге жылқы топтары бар айғыр үйірлері де, дағдысы бойынша күрең қасқаға ере бастапты. Күрең қасқа болса алдынан леп тартқандай, жақсы жайылым барын сезіп, жерге бас салмай ентелейді.

Осыны жылқы алдына шығып аңғарған Әзімбай барлық мырзалары мен құрбыларын, жылқышыларын шақырып алды да:

— Ал, жігіттер енді аттан түсіп, сабыр табындар. Осы арада әңгімелесіп жатайық. Жылқыда өре жоқ, малда тіл жоқ. Қайда басқанын кім білсін!.. Таңертең жиып алармыз!— деп, арам күлкімен жаман ниет сездірді.

— Бір ғана жас егін бар ғой, обал ғой!—дей берген еді. Әзімбай оны боқтап салды.

— Жат оттамай! Біреу егін егеді деп, біреудің малы өрістен айрыла ма?— деген.

Даңғой Ақметжан мен бақырауық Мақа да әлдекімді боқтап жатыр.

— Жер тырмалаған боп, ата-бабамыз істемеген кәсіпті тауыпты!—деп Мақа кірісті.

— Елдің сұрын кетірді осы бір жатақ деген сұмдар! Өздерін түртіп көшіріп жіберу керек,— деді Ақметжан.

— Е, е, бір-екі рет еңбегін еш қылса, «итіпе жер тырмалап жаман ырым бастама!» десе өзі де көшеді,— деп, Әзімбай атынан түсіп жайланып бел шешіп отыр. Өзгелері де осының ісін бастады. Аттарын тізгігінен қаңтарып қойып, шылбырларын жастанып, тегіс жата бастады.

— Көшу емес, босуға да түсер, ұясын ойрандаған арадай құжынар өңшең мүжық!— деп, Ақылпейіс әрі боқтап, әрі ыржындап қояды.

Әзімбай бұны сүйсіне қостап, оның соңғы сөзін қайта-қайта еске алды. Бұлар дәл осы жатыста ең үлкен сүмдық істеп жатты. Ендігі үйқылары ояу жүріп, жер өртегеннен де жаман. Өз әдет-теріндегі ұры аттандырғаннан да, аш-нашарды зорлықпен жыла-тып, сабағаннан да бетер. Кісі өлтіріп, әлсіз ауылдары шапқан-дарынан да қатал жауыздық үйқысын тудырып жатты.