Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Ал, сонымен қатар күнбатыс жақтағы Қыдырдың қоңыр адырлары, әсіресе, Шұнайдың қазір көлеңке басқан теріскей беттері өзгеше бөтен бір дүние тәрізденеді. Қатпарлы қалың адырлардағы кеш көлеңкесі өмір кешіндей сезіледі. Салқындап, қарауыта түсіп, өтіп кеткен ауыр дәурендей, сол өткен қазалы ауыр күндер ізін сақтағандай. Тек қана суық түсті өгейлік, нәрсіздік, өлімге бейім суық күйлер танытады. Өзгеше бір тұлдыр, тұнжыр өткен шақ бейнесі боп, елес етеді. Қазір күн астында жарқырап тұрған Қарауыл, Көлқайнар биіктеріне жаңағы суық көлеңкелі, быжырық бетті батыс жақтағы төбелер күдік пен сұмдық баяндап тұрғандай.

Ол таулар тұтасымен сенімсіз күдік тауы сияқты. Енді бір сәтте жаңағы жарқыраған күнес күңгей беттері де аз-аздап жайылған көлеңкелі әжімдер көрсете бастады. Бұнда да енді шұғылалы күнмен қоңыр көлеңке, көкшіл әжім кезектесіп таласыпты.

Сәтпен жаманат боп тайталаса бастаған. Енді біраз тұрғанда Абай көзі тағы да жылжып өтіп, әр сәтін айқын танытып бара жатқан бейуақ мезгілін аңғарады. Кеш жеңіп келеді. Көлеңкелер тұтасып барады.

Абайдың бұрын бір шақта: "Мұңды көңілім сырласар сұрғылт тартқан бейуаққа!" – дейтін шағы келеді. Қазір сарғыш сәуле жұқалаң алтын жалатқан қаймақ сары қабақта ғана сезілгендей. Бөлек ұсақ адыр да батыстағы қоңыр-көкшіл көлеңкелі таулардың реңіне ауысып келеді. Енді әлгібір әзірдегі майда салқын самал да қоңыр салқын желге айнала бастады.

Абай осы сәтте бұл дүниені өзіне де бір соны болған жаңа оймен шолып, бағып тұрған. Жер, туған жер ең толық, ең мол сырлы өзгеше әңгімеші екен. Өмірдің бірталай биік беліне шыққан Абайдың өткен шақтары елес-елес тізіліп өте бергендей. Сол қатпарлы таулар, ақ далалар, ұзын аққан түйеөркеш әсем салалар, Қарауыл, Балпандай өзендер бұның өмірінде талай-талай шақтарының беті ашылып тұрған өзгеше кітабы тәрізді. Әр өңірге сәл тоқтаса, нелер ыстық қуанышты елес береді. Нелер ауыр қайғы, қажытқан уайым, шаршатқан қасірет, жаулықтың да талай-талай уланған қастығы еске түседі. Талайдан ұмытылған есте жоқ жандар және бір алыстап кеткен әлдеқандай ұсақ оқиға, халдер – бәрі де таласа, шұбатыла береді.

Абай өз өмірінің желісін тағы бір тартып өткендей. Жер, өлке әрбір оқшау шақтарды айқын баян етіп тұрғандай болады. Тағы да жаңағы бір кездегі ертегі кемесіндей, тылсым дүниесіндей көрінген тау, тастарды шола тұрып, өзгеше бір ойға кетті. "Кім біледі, бұлардың ішінде бүгіліп жатқан сыр жоқ па?! Түйіліп жатқан қазіргі нәсілге белгісіз ғажайып бөлек күш жоқ па?! Осы таулардың ішінде қалғып тұрған қазына жолын кім біледі... Осы ақ адыр, сары дала бір шақта құт даласы боларлық ұйтқы мен қор жатпағанына кім кепіл?.. Бүгінгі нәсілге жұмбақ тәрізденіп, үнсіз мүлгіп, мәңгі меңіреу дүние, бәлки, беймезгіл заманның тылсымы буып тұрған дүние болар. Бір шақтар болар, әлдебір замандар, бәлки, келер. Сонда осында баяғы ертегі қалаларындай қатып тұрған, қалғыған күштің бәрі қайта оянар..."

Абай көңіліне осы оймен қатар қызықты ыстық қиялдай тағы бұлдыр тілек келе берді. Сол дүниені, сол заманды көрер ме еді!.. Тым құрса, ұзақ тірлік кешпесе де, әлдебір жайдан қандай бір сәтінде жалғыз көзбен сығалап қараса да, сол заман, сол дәуірді көрсе!.. – деген арман, қиял Абайдың көңілін шалды.

Соны ойлаумен қатар, "ал сол айтылған болашаққа бұл дүние, бұл дәуреннен не баруға, жетуге болар еді!" "Ол күлгін күн, жарқын заманның керегіне бұл шақтан не жарар еді?" – деп те бір ойлап кетті. Әрине, мынау тұл заманның тусып тұрған дүниесі ол шаққа да осы қалпымен барады да өзгереді. Ал адамнан ше? бүгінгі қауым, бүгінгі жандардан ше!.. Бұл жайды бөгеліп тұрып ойлағанда, Абай қабағы түйіліп, жүрек жирене қысылып, өне бойымен түршігіп, бір дір еткендей болды.