Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Соқтықпалы соқпақсыз заманда өмір кешкен азғантай халқы бар. Оның бүгінгі тірлігі – қорлық. Ол қараңғы, надан, оны билеген күш-қуат қара албасты, қаратүнек күштері. Бұны ойласа, Абай бір сәт шұғыл, қатал бір ойға ауысады. "Бұл өмірден кетер ме еді? Өліп-өшіп, жоғалып, сол болашақ дүние үшін кетсе. Қайта бір ояну үшін, бір сәтке болса да қайтадан жандану үшін өлсе... Болашақта аз тірлікке қайта бір келу үшін солай болса", – деп те қиялдайды.

Жаңағы асқар ойдың шағында бүгінгіден жирену соншалық, Абай бірінші рет осы арада "енді өлсе де болады-ау, жетті ғой! Мен жүретін сапар таусылар шағы болған тәрізді. Өлсе де нетер!.." – деп те ойлады. Бірақ онысы қабақ шытқан, қан жұтқан қайғылының өлімін тілеуі емес. Бүгіннің сұмдығын, сорақы қорлықтарын жиренішпен өз тірлігінен серпіп, бір бөліп тастаудың тілегі тәрізді. Дәл осы ойды ойлай тұра, Абай жаңағы бір сәтте өзіне өзі берген сұрауына қайта оралды.

"Дүние, жаратылыс, рас, осы тұрған Шұнайымен, Шыңғысымен, Қарауыл, Балпаң, Ақадыр, Ордасымен ол заманға баратыны даусыз. Ал, бүгінгі халықтан, осы қауымнан, осы заман адамынан сол жақсы заман қалпына таман керекке жарап барар бұйым бар ма?.. Халықтан халыққа жетер қасиет бар ма?!." – деп, тағы бір ойға түйіле бергенде, Абай сүйсініп жадырай түсті. Езуінде сәл ырзалық белгісі пайда болды. Оның есіне бағанадан жүрек түбінде жатқандай, Дәрмен айтып келген жайлар келді. "Жауыз да бар бұл күнде, қар борандатқан дауыл да бар. Бірақ бүгін күні тумаса да, туар күнге атой беріп жатқан қауым да бар. Мынау Базаралы айтқан "Армансызбын" деген жалынды сөз, жан сөзі той. Ал, ол ұран тастаған қалың ел ше?.. Абаймен туыстым деген ата ұлы Құнанбай, Өскенбай, Ырғызбай емес. "Намыс қудым" дегенсіген жақынсымақ емес. Тіпті ата ұлдарымен, ұрандармен қосылған жандар емес, атсыз ауылдардан шыққан атақсыз ұлдар. Намысқа шапқан, кекке шапқан елдік қасиет бұл емес пе?! Беймезгіл күнде болымсыз болса да белгі берген осы қимыл талай сырды танытпай ма?.. Қолынан шанда бір заманда келсе де, осындай мінез бен іс келген қауым қандай! Болашақ заманға да түйір-түйір қасиет, әлденедей игілік ұрығын, дәнін тастар қауым болмас па?" – деп, оңашалана ойлаған, ұзап ойлаған бір ойының байлауын Абай осындай үмітпен аяқтады.

Сонымен, ымырт жабыла тағы да баяу басып, жалғыз қайтып келе жатқанда Абай басқаша бір қобалжумен келді. Қобалжытқан ыстық жай, ойына алғаш келген болашақтың жайы. Сол болашақ заманның нәсілімен, сол күннің сыр тыңдаушы ойлысымен Абай өзі енді тіл қатысып, жалғаса берген. Осы жайды ойлаған сайын ендігі Абай көңілі тыным таппай, толқына тулай түседі.

Егер де ол заман адамымен тілдесер болса, қандай, нендей жайларын Абай өзі ең алдымен айтуға тырысар еді. Әрине, ол заман адамына бұл тұтас тұрған жұмбақ қой! Ол адам көп ойланбаса, жүрегінің түбіне терең бойламаса, Абайды түсіну оңай бола ма?.. Соқтықпалы соқпақсыз заманда өскен мендей жанды жақын тану, жан тарту арзанға түсе ме?!. Тас қараңғы далада үйірлі наданмен жалғыз алысқан ем. Әлсіз қолда жансыз жалғыз ғана шырақ ұстаған ем. Мендей ізденушіні қабылдаушы оңай ұғып, біле қояр ма!..

Көптен көп айтары бар, жылап та айтпайды, жасып та сөйлемейді, өтініш те етпейді, тек қана "түсін мені, таны мені" дегісі келеді.

Көңілді бұрып билеген бір қызу толқын, ыстық ойлар зор кеудені шарпып тулатты. Абай асығып үйге кіріп, Әйгерімге "шам жақшы" деп тез бір тілек айтты да, төсектің бас жағындағы сүйектеген кітап шкабының ішінен қағаз, қарындаш алды. Үлкен дөңгелек үстел қасына құлай бере, асығып кеп отыра қалды. Жарығы мол Әйгерімнің лампысы үстел үстіне кеп орнағанда, Абайдың асыға қимылдаған жүрдек қолы астынан өзгеше бір тың туысты өлең жолы созыла берді. Дәл осы сәт кешінде анық ақындықтың үлкен биігіне ой сезімімен өрлеп шыққан зор өнерпаздың өзгеше бір өлеңі туып еді: болашақпен өз заманын өзгеше бір халде жарастыра табыстырғандай. Шақ қана үн қатып, иек қаққан белгі атқан еді.