Путь Абая. Книга IV / Абай жолы. IV кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Қазір Есентай Жемтік әкелген хабар бойынша әлекке түскен Оразбайды бағып отыр. Әлі бір ауыз сөз берген жоқ. Қаланың беделді байы Сейсеке де Оразбайға қосылып, екі-үш рет жастарды жамандап, Абайды аластап, Оразбайды барынша құптап, қостап сөйлеп шықты. Оразбай өзі болса, екі қашқынды өз алдына сүйретіп әкелдіріп тұрып, мойындарына арқан тағып өлтіртпекті серт етіп отыр. Одан аса беріп, Абайға да барынша кәрін тігіп, зәрін төкті. Абайдың қалада екенін білген жерде Оразбай отырған орнында ыршып түсіп, жүгініп алды. "Қазір қолма-қол жауабын аламын", "өзгені емес, дәл осы жолы қос қолыммен сол Ыбырайды жағадан аламын", "Аламын да шөке түсіріп, табанымның астына саламын", "Мен дегенің тек осы сертімнің ғана үстінде табыл, соңымда бол!" деген.

Құмаштың үйіндегі Абайға дәл сол сәттің өзінде, Есентай мен Сейсеке байды Оразбай қолма-қол жұмсап, жөнелтіп салды.

Байдың ақ арғымағы жегілген үлкен трашпеңкеге Сейсекенің қасына қатар отырып жүре бергенде, Есентай бір мыңқ етіп қалды. Сейсекеге айтқаны: "Бай, сен қыр сахараның талас-тартысын сүймейсің де, шорқақсың ғой! Қасымда отырсаң болады. Анау жаумен сөйлесетін сөзді менің өзіме қоя бер, тек үндемей отыра бер. Соның да жетеді!" деген.

Алдағы көшір естімесін деп бұл сөздерін Есентай күбірлеп, міңгірлеп айтты да, қаба сақал байдың санын шымшып қойды.

Абайдың үстіне екі егде адам рұқсатсыз, хабарсыз кірді. Амандық сөз қысқа болды. Келушілер кірген жерден-ақ Абай оқып отырған кітабын жинап, көзілдірігін алып, Баймағамбетке есік жақты көзімен белгі етті. Бөтен кісі кірмесін дегендей ым жасап еді. Баймағамбет жартылай ашық қалған есікті тартып жапты да, Абайдың төменгі жағына келіп, шапшаң ғана жүгініп отырып алды.

Сөздің тұжырымын алдымен бағатын Есентай өзі келген жайды ұзаққа созған жоқ. Екі қашқынды айтты да, Оразбайдың бүлініп жатқанын жеткізді. Сонымен, Абайдың жүзіне салмақты сары жүзін паңдана бұрып, бітік көздерінің астынан қарай түсіп:

– Жә, Ыбырай, не айтасың? – деп, сәл тоқтап қалды.

Жасы Абайдан кішірек болса да, Есентай Абайға "сен" деп сөйлейтін. Атын әсте "Абай" демей, "Ыбырай" деп атайтын осы Есентайдан шыққан мінезді. Бұның үлгісімен соңғы кездерде Абайды Оразбайлар да, барлық араз топтарымен "Ыбырай" деп, "Құнанбайдың Ыбырайы" деп атайтын.

Абай Есентай ұстаған сөздің жақсылықпен тынбайтынын біледі. Оның өзін сөйлетіп, ойын айтқызбақты ниет етті. Сонымен, ашық жүз, ажарлы, отты көздерін Есентайға тік қадап, тура бұрды да:

– Әуелгі сөзді өзің айт, бастаған жайыңды аяқта. Не ниетпен келіп ең, соныңды айт! – деді.

Жұмылған көзін ақырын ғана аша түсіп, Абайға әлі де қырындай қарап отырып, Есентайдың бар айтқаны:

– Ең әуелі мақсұт еткенім, сенің не дейтініңді білу! Айт, не айтасың мынауыңа! – деп тағы да салмақ тастап, тоқтап қалды. Абай іркілген жоқ.

– Мен айтсам, жастардікі оғаттық, олар айыпты. Ақтамаймын. Қылған қылмыстары үшін алдарында айыпты. Ал менің айтарым сол! – дегенде, Сейсеке мен Есентай бір-біріне қарасып, сәл дағдарысып қалды.

Абайды бұлайша оп-оңай, дәл осылай жуасиды деп ойласқан жоқ еді. Есентай ішінен Абай сөзі мен мінездерін өз дағдысы бойынша арамға жорыды. "Ыбырай, алдағалы отырсың ғой, көрермін, нар тәуекел" деп алды ішінен. Соны ойлады да, жедел сөйледі.

– Айыпты, жазықты ғой, ендеше жазасы не болады? – деп, ашулы жүзбен тағы томсара қарады.

– Сен айтшы, сендерше не болсын? – деп, Абай ашық, қатаң үнмен қайта қадалды.

Осы кезде Есентай Оразбайдан алып келген ең зілді зәрін айтты.

– Жазасы сол, Ыбырай құптамаса ұстамасын екі бүлікті! Қолыма берсін, мойындарына арқан тақтырып, сүйретіп өлтіремін! – дейді Оразбай.

– Басқаға бітпеймін дей ме?

– Басқаны ауызға да алдырмаймын, – дейді.