Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

Ең алдымен Амантайыңа құтты болсын айтам! Ұлыңның бауы берік болсын! Ер жеткенде Амантайдай ер болсын! Шіркін, Амантай... адамның арыстаны, болат құрыштай берігі еді. Ол есіме түскенде ішім алауланып кетеді. «Ат тұяғын тай басар» деген мақал бар. Амантай ағайдың орнын біздің Амантай илаһимда басатын болсын!..

Сен берген аманатты Сағит қолыма аман тапсырды. Саған жолдастың, достық көңілден мың алғыс. Билетім қалтамда. Амантай мен сенің суретің, міне, осы хатты жазғанда алдымда сүйеулі тұр. Амантай күлімсіреп түскен екен. Қалжыңымды айта кетейін: көзі, маңдайы, иегі мен сықылданғанмен аузы түбінде саған ауып кетер ме екен, қайтер екен?.. Еншілес болғаныңа бұл ренжуім емес, қуануым!..

Егер Сағит елге аман жетіп, хатты қолыңа тапсырса, қандай жағдайда жазғанымды ауызша да айтар, дегенмен, болған халды қысқаша баяндай кетейін.

Н... қаласынан мен Омбыға үш айда зорға жеттім. Үш айда!.. Атпен жүргеннің өзінде кеп болса – он бес күн жүретін жер. Қандай қиындықпен келгенімізді осыдан-ақ байқай бер.

Омбыға әйтеуір тірі келдім. Тірі келмегендері де бар. Н... қаласынан жөнелткенде 80 кісі едік. Қызылжарға отыз бір кісі келдік. Суыққа үсіді дейтін қыс емес. Айтуға да, еске түсіруге де ауыр!.. Қырық тоғыз кісі жолда ақтардың қолынан айуандық азаппен өлді. Ішінде – Кузнецов!..

Бізді Қызылжарға әкелген отряд бастығы Алексей Кулаков. Оның бұйрығы – «күніне он кісіден біреуін ату!» Күнде таңертең қаз-қатар тізіп қойып, ішімізден оннан біреуді алып шығады да, көзімізше атады. Амал жоқ. Бәрінен де көрсетіп атқан қиын екен!..

Мынандай бір оқиға болды: Қызылжарға әкетіп баратқан жолда бір күні таңертең Есілдің жағасына бізді тізіп қойып оннан біреуді ату үшін санай бастады. Менің оң жағымда Андреев дейтін бір жолдас бар еді. Сол жолдас Андреев оң қолдан ақтардың солдаттары санап келе жатқанда сасқалақтап, бірде менің оңыма, бірде солыма шықты. Санақ келіп қалғанда ол өз орнынан менің орныма тұрып еді, оныншы боп шыға келді. Егер ол қозғалмағанда кезек маған келеді екен. Бұл сөзді мен: «Андреев өліп, мен тірі қалдым!» деп қуанғандықтан жазып отырғам жоқ, болған фактыны айтып жатырмын. Қандай ауыр оқиға!.. Одан басқа да жан түршігетін талай көріністер болды. Айтуға адамның жүрегі айниды. Адам баласында аңнан да рахымсыздар кездесетінін мен ақтардың қылығынан көрдім. Бұларда адамгершілік сана сөніп, айуандық қылық қана қалған. Мұндай жыртқыштықты адам баласы баяғы күнінде де істемеген шығар!..

Омбы мен Қызылжар арасы жүз сексен шақырым. Жайшылықта поезд алты сағат жүреді. Біз он екі күн жүрдік. Мен мінген вагонда қырық шақты кісі болды. Кәдімгі товарный қызыл вагон. Бізден басқа, біздің вагонға тіркеген он шақты арестант тиеген вагон бар деп естідік. Бірақ олармен қатынаса алғамыз жоқ. Вагонның есігі күндіз-түні құлыптаулы. Терезесі жоқ. Жарық түсетін кішкене тесіктің өзіне тақтай шегелеп бекітіп тастады. Вагон іші түнде түгіл, күндіз күңгірт. Күндіз де, түнде де жарық қылар зат бермейді. Оттық затты қолға ұстатпайды. Бұл қараңғы «дүниеде» баста басымыз айналғанмен, артынан көндіктік.

Біраздан кейін бізге батқан жарық емес, ішетін тамақ пен адамның табиғи қажеттері. Бұл оқиғаны баяндауға сөз табу да қиын!.. Басқа түскенде адам неге болса да көнеді екен. Ластығы шектен шққан вагон, әуелі дем алғызбағанмен артынан үйреншікті орын болып кетті. Үйренбегендер де бар. Мәселен Қызылжар мен Омбы арасында төрт кісі жынданды. Біреуі неміс, біреуі орыс, бір татар, бір қазақ. Ақтардың айуандығы сондай: «өтірік жынданды!» деп нанбай, жынданған жолдастар өздері де азаптанып, бізді де азаптап, адамның жаны түршігетін бейнетпен өлді... Вагонда ауырып өлген жолдастар да болды. Бірақ, олардың өлімі жынданып өлген жолдастарға қарағанда той сықылданды.

Омбының станциясында біз вагон ішінде айға жақын тұрдың. Күніне жейтін тамағымыз – бір тілім шикі к,ара нан мен қайнамаған су. Одан да күніне бір-ақ кружка береді. Амал нешік, шыдайсың...