Ойыннан өрт тұтанғандай болды Асқарға. Ең кем дегенде үш-төрт жылдан кейін аузымнан шығарармын деп жүрегінің терең түкпіріне мықтап сақтаған сөзін жарыққа шығару қаупі туды. Көлденең біреуді сүйем деп өтірік айтса, оның арты от басқандық, келешегін ойламағандық, тағдырын шешетін сөзге жеңіл қарағандық. «Сені сүйем» деп шынын айтса, ол сөздің мезгілі әлі туған жоқ. Не істеу керек?

– Сүйгенім жоқ,– деді Асқар, сөзден құтылғысы кеп.

– Жоқ, ол болмайды, ағай!–Айтасыз.

Жан-жағынан қуғын қамап, қайда барарын білмей жалтақтап сасқан қояндай, «сүйгенім сенді» айтып қала жаздаған кезде:

– Асқар!– деді сәтін беріп Балтабек,– мен ұмытқан екем, саған Кузнецов келіп кетсін деп еді.

– Кеш емес пе, енді?–деді Асқар.

– Кеш болса да келсін деп еді. Мен апарайын.

– Жайланып айтармын деп отыр ем,– деді Амантай Асқар орнынан тұрғанда, шынтағынан басын көтеріп,– анау күні пристав губернаторға бүркіт салып көрсет дегесін, соны сылтау ғып келіп ем, жеріміздің кететіні туралы бір орысқа арыз жаздырып, соны саған көрсетейін деп ем. Қашан көресің? Дұрыстап жазды ма, жоқ па?

– Ертең көрерміз, ағай.

Балтабек пен Асқар киініп шығып кетті.

Асқар мен Балтабек жолшыбай «ләм» деп үн қатысқан жоқ.

Жолшыбай Асқардың ойын билеген, Кузнецовтың бейнесі. Ол оны басында менсінгісі келмегенмен, жүре сөйлесе, сырласа келе, пікірін мүлдем өзгертті. Мектептен оқыған сабағы аз болғанмен, тұрмысты, саяси халды, тап тартысын, елдің келешегін болжауда Кузнецовтың пікірлері Асқарға, Асқар бұрын білмек түгіл естімеген талай әңгімелердің бетін ашты және ол әңгімелері салмақты, дәлелді.

Мәселен, Россияда: кадет, әсер, социал-демократ сияқты партиялар барын, олардың саяси программаларын Асқар өмірінде бірінші рет Кузнецовтан естіді. Сырласа келе, Кузнецов Асқарға, өзінің айдауда жүрген большевик екенін де айтты.

Большевиктер партиясын жұмысшы табының партиясы деп ұққан Асқар, «саяси жолы дұрыс болғанмен, бұл қазақ тұрмысына қолайлы емес,–деп таласты Кузнецовпен,– себебі: қазақта, әлі жұмысшы табы жоқ!»

Қазақ даласының хал-жайын Кузнецов Асқардан артық білді. Қазақ даласында: Қарағанды, Қарсақпай, Нілді, Спасск, Екібастұз, Риддер сияқты өндірістер барын, соларда, және қазақ қалаларындағы завод, фабрикаларда мыңдаған қазақ жұмысшылары істейтінін ол содан естіді. Осындай әңгімелерден кейін, Асқар Кузнецовқа ден қойып, оны өзіне ұстаз көрген еді.

Губернатордың Итбайдікіне түспей кеткенін Кузнецов Балтабектен естіген еді, сондықтан, Асқар мен Балтабекті көңілді кескінмен қарсы алған Кузнецов, түк білмегенсіп, Балтабекке көзін қысып қойып:

– Қалай, губернатор неше күн жатты Итбай үйінде?– деп сұрады Асқардан.

Кузнецовтың қулықпен сұрап отырғанын абайламаған Асқар, шынынан ақтарылып, көрген-білгенін тегіс баяндады.

– Сіздің сөзіңіз расталды,– деді Асқар сөзін аяқтап,– облыс бастығымын, халықтың жайын көрейін дейтін губернатор жоқ. Ауылнай да, болыс та, губернатор да,– бәрі де бір шорт екен. Көңілім суынды.

К

узнецов Асқарды Итбайдың Петербургке тілмәш есебінде ала кетуге ойы барын да естіген екен.

– Өзің қалай ойлайсың?– деп сұраған Кузнецовқа, Асқар барғысы келмегенін айтып еді, Кузнецов бұл пікірін мақұлдамай, баруға қажетті көп дәлел айтты. Асқар көнді. Кузнецов одан Москвадағы кейбір жолдастарына хат жазып беретін болды.

4

Салт жүріп ат соқты боп келген Амантай, таңертең жайымен тұрса, Балтабек атын суарып жемге қойған екен. Ол киінді. Үйдің ауасы қоңыр салқын болғандықтан, бүркітті жатарда босағаға кіргізіп, томарға қондырған еді. Түндегі асқан еттен бүркітке деген бір кесегін суға салдырып, ақжем қылып қойған.