Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

«Мен де шаршап келдім» дегендей, томаға киген басын иығына айналдырып, тұмсығын қанатқа тыға қалғып отырған бүркіт Амантайдың қасына кеп тұрғанын сезгендей талпына бастады. Амантай: «бопам-бопам, кәл-кәл!»–деп еркелеткен дауыспен, тайдың терісінен істеген биялайлы қолына қондырып, далаға алып шықты да, томағасын сыпырды.

Асқар дүкенге кеткен еді. Балтабек ұста дүкеніне барып келем деп, Амантайдан аз уақытқа ұлықсат алды. Бұрын бүркіт көрмеген Ботагөз, қызық көріп, Амантаймен далаға ере шыққан еді. Томағасын сыпырған бүркіт қанатының астындағы қарды бората талпынғанда, қашуға айналды.

– Жемін әкелші, қалқам,– деді Амантай Ботагөзге,– қорықпа, кісіге тимейді.

Ботагөз жемді алып келсе, ортан жіліктің бұлшық еті екен, түні бойы су сіңіп, еттің қаны тарап, боп-боз ақжем боп қалыпты.

– Азырақ қант бар ма, қалқам?

– Бар, әкелейін.

Ботагөздің әкеп берген бір түйір қантын Амантай аузына сап қытырлатып уатты да, түкірігін ақжемге бүрікті. Бөренеге байлаусыз қондырған бүркіт, топшысын аздап қана жазып, етті көріп мойнын қылқың-қылқың еткізді. Бірақ ұмтылмады.

Кесек еттің үлкендігі қос жұдырықтай еді.

– Турап бересіз бе, нағашы?– деді Ботагөз.

– Жоқ, шырағым, осы қалпымен.

– Қақалмай ма?

– Бұл ет түгіл, барлық етті, сүйегімен қойдың тоқпан жілігін де жұтып жібереді.

«Ойнап айтатын шығар?» деп ойлаған Ботагөз, бүркітке таңдана көзін салып еді, алдына тастаған жемді, жан-жағына қарап тұяғымен аз басып отырды да, өз аяғынан өзі тұмсығымен күштеп суырып ап бір-ақ қылғыды. «Рас екен!» деген кескінмен Ботагөз біресе бүркітке, біресе Амантайға қарады да, бүркіттің қалай елігуін білгісі келді.

– Нағашы!– Бұл бүркіт сізде неше жылдан бері тұр?

– Үшінші жыл.

– Бұл өзі неше жасайды?

– Кім білсін. Мен бір ұябасарды он екі жыл ұстадым.

– «Ұябасарыңыз» не?

– Бүркіттің еркегін «шәулі» дейді, ұрғашысын «ұябасар» дейді. Бұл бүркіт те ұябасар.

– Қайсысы алғыр болады?

Қанішер құстың еркегі кішкене, ұрғашысы үлкен болады, шырағым. Ұябасары шәуліден күшті де, алымпаз да келеді.

– Сіз мұны қалай ұстадыңыз?

Ботагөздің бүркітті білгісі келгенін түсінген Амантай, айтуға ерінбеді.

– Әр түрлі жолы болады, шырағым,– деді ол, сүйген суықтан қаны гүлдей құлпырған Ботагөздің бетіне ара-тұра бір қарап,– бір әдіс бар – тормен ұстау. Торды білесің ғой?

– Ау сықылды ғой?

– Я, соны үйшік қып құрып, ішіне тірі сауысқан не қоян байласа бүркіт соған кеп түседі. Енді бір әдісі қасқыр жеген малдың еті сықылды, не арам өлген мал сықылды өлімтікті бүркіт ұшып жүрген тұсына тастаса, соны тоя жейді. Бұл етті ете кеп жейтін құс. Бір кісіден артық жемесе кем жемейді. Етке бетегесі еркін толғасын ұзаққа ұша алмайды. Мықты жүйрік ат болса, соңынан қалмай шаба берсе, үш-төрт шақырым ұшқасын ол болдырып, аузын ашып, ырсылдап жатады.

– Өлімтік табыла бере ме оған?

– Бүркітке құмар кісі өзінің, жеп отырған соғымын да тастайды. Аңшыға бүркіттің бағасы қымбат болады, шырағым. Осы бүркіттерді ортан қолдай ат беріп кім болса сол алады. Енді бір әдісі: ет аз болған күнде, қыл тұзаққа етті жапырақтап байлап, тұзақтың бір жағын қазыққа шалып, қазықты су мен қарға қатырып бекітсе, бүркіт тұзақты етпен бірге қылғиды да, арқандалып қалады.

Бұл ұстау қызық көрінген Ботагөз шегі қата күлді.

– Тұзақты қалай аласыз, нағашы?–деді ол күлкісін зорға басып.

– Тұзақты кесіп жібереміз. Жұтып қояды. Артынан қоясымен бірге түсіреміз.

– Қоя деген не?

– Бүркіттің ана жерін,– деді Амантай бұлтиған кеудесін көрсетіп,– бетеге дейді. Құстың жеген асы сол арадан тарайды. Кейде сол жерде жүн-жұрқа, қыл-қыбыр қалып қояды. Әсіресе, аң алып жейтін бүркітте. Соны құстыру үшін құрым киізді жұмарлақтап аузына тығып жіберсек құс лоқсиды. Сонда құрымға оралып қоясы да түседі.

Аттың, яки адамның несебі тиген қарды жентектеп жұтқызып жіберсе де бүркіттің құсатынын айтуға Амантай ұялды.