Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

– «Бітер істің басына, жақсы келер қасына». Менің жасым қырықтың ішінде. Тәңірі берген азғана дәулет бар. Айранын ұрттап, қойын құрттап жүре беретін малжанды, сасық бай мен емеспін. Алланың берген аз дәулетін шайқап, аз күнгі өмірде қызығын көріп өткім келеді. Адам екі нәрсеге тоймайды дейтін еді атам марқұм: біреуі мал, біреуі перзент. Екеуінен де кеммін демеймін. Бірақ нұр үстіне нұр болғанын кім жек көреді.

– Әйел алғың келе ме?–деді Амантай, «сыпайыламай айтарын тез айтсын» деп.

– Бәйбішем қартайды, өзің білесің. Ортаншы әйелім аздап сырқат. Кіші әйелімді шаруаға керек деп алып ем, кедейдің қызы еді, салақтау адам. Алып қалғасын тастауға обалсынып күнін көріп жүре берсін деп ұстап отырмын. Енді жас болса жер ортаға келді. Тәңірі перзент берсе далаға тастамаспын. Ол үшін емес, өзімді күту үшін бас-сирағы дұрыс адам тауып алайын деп ем, қолдан баулитын жастау!..

– Көздеген жерің бар ма еді?

– Жоқ, әлі ешкімге ат қойып, айдар таққам жоқ. Елі құрғыр бесігінен құда болып – қыз қоймайды. Бірақ ел ғой, қарастырса не шықпайды дейсің.

Ботагөзді Итбай тура айта алмады. «Өзі де түсінер, енді» деп ойлады.

– Сонда да айт, атқа көп мінетін адамсың. Көздеген бір жерің, бар шығар?

Итбай Амантайдың кескініне көзінің қырын салып аз отырды да не де болса турасын айтайын деген ойға келді.

– Осы, анау Балтабектің қолындағы туған қарындасы ма?

– Солай деп естідім.

– Қарындасы тап-таза, жап-жақсы екен.

– Жаман бала көрінбейді. Бұрын келіп көрген жоқ ем. Кеше көрдім.

– Сенімен көңілі қалай еді, Балтабектің? Тіліңді ала ма?

– Қайдан білейін?

– Момын жігіт қой, алар тіліңді. Менің өмірде саған түскен бір ісім екен. «Ер мойнында қыл арқан шірімейді». «Қызмет қыл да міндет қыл» депті бұрынғылар. Мен сені осы жұмысқа салғалы тұрмын.

– Не жұмысқа?– деді Амантай түсінбеген боп.

– Сен Балтабектің тамырын тартып көр. Тартып көрме бұла «бер» де. Сенің сөзіңнен шықпайды. Егер ретін келтірсең, бар малым қолыңда. Ретін тап та тойғанынша Балтабекке де жегіз, тойғаныңша өзің де же! Қолыңды қақпаймын.

«Рас айтып тұр ма, осы?» дегендей Амантай Итбайдың бетіне қараса, ішінде тұтанған үміттің ұшқыны бетіне шығып, «сәті келді» дегендей кескіні жайраңдап тұр екен.

– Неге қарайсың?– деді Итбай, сөзді тез пісірейін деп,– айтқаным-айтқан. Малдан қолыңды қақпаймын. Өмірлік дос боламыз, әнеукүні бір ретсіз сөздер айтып ем, соны көңіліңе ауыр алып жүрсің бе? Көңілі салқын кезде кісі не айтпайды. Өткен өтті. Енді ақыреттік дос болайық. Губернатор өзіміздің қолда. «Жерім кетті» деп арыз айтқалы ойлап жүр ең, айтқанымды орындасаң, жерің де өзіңде қалады, бәрінің де ретін келтірем.

«Айнала тұзақ құрдым, енді қайда барар екен?» дегендей Итбай Амантайдың бетіне жалтақ-жалтақ етті.

Бір қабағын түсіре, бір көзін кішірейте, бір көзін түйілдіре Итбайға недәуір уақыт қарап отырған Амантайға келген ой: «Аждаһадай аранын ашқан екен, жауыз. Ниеті кеткен екен. Сорлы баланың үстіне қара албасты төнген екен. Ойға алғанын орындамай қоймайды бұл жауыз. Уа, сорлы бала, басыңа не күн туады? Күн туса саған кім пана бола алады! Қасқырдың аузына түскен лақтай дыбыстауға әлің келмей кете барасың ба?»

Ендігі сыпайылықтың да, қулықтың да орны жоқ деп ойлаған Амантай, Итбайға тіл қатпастан орнынан тұрып, жүре берді.

– Әй, қайда барасың?–деді оған таң қалған Итбай.– Жаңағы сөзге не айтасың?

Амантай үндемей аяңдай берді.

– Әй, тоқташы!– деді Итбай түрегеп.– Сен де, мен де бала емеспіз! Мен сені кісі деп сөз айтсам, сенің мұның қалай, бұла жөнелгенің?

– Мен бұл іске кірісе алмаймын!–деді Амантай, Итбай соңынан жүрген соң, тоқтап.

– Мен кіріс деп жалынбаймын. Адам деп айтқан сөзге осылай қарау лайық болса, тарта бер. Болмаса, реті жоқ десең, оны айт.

– Турасын айтқанда, реті жоқ қой деймін.

– Қалайша?

– Ол біреудің аузынан уызы арылмаған жас баласы. Сен жер ортаға келген адамсың. Обал қайда?