Ботагоз / Ботагөз - Сабит Муканов / Сәбит Мұқанов

Асқардың басына осы сұраулар туып, ол біреуін де шеше алмады.

Ауылдағы жүн көрісі нашар бала жалғыз Сағит емес, Асқар ондайлардың талайын көрді. Жетім балаларды асырайтын приют ауылда жоқ. Аз жасында Асқар кемшілік тұрмыстағы талай адамды көрді, сол кемдердің ішіндегі ең кемі, ең аянышты халдағы–қазақ ауылындағы жетімдер. Асқардың бақылауында айуан малдан жетімнің күні анағұрлым жаман.

Ауылдағы жетімдердің тұрмысын жеңілдету ниетімен Асқар үкімет орындарына олар туралы запискалар жазды, журналдарға хабарлар бастырды, бірақ одан шыққан нәтиже жоқ.

«Ең болмаса оқу жасындағы жетімдердің біразына көмек болсын» деген оймен, ол Итбай аулындағы школа қасына интернат аштырам ба деп жыл сайын талпынады, жыл сайын бұл ойы іске аспай, арман боп қала береді.

Сағит Асқарға ұнайды. Адам болатындығы, ақылы барлығы, зеректігі оған мәлім. Кітап, газет, журналға құмарлығына, оқыған заттарын ұғуына қарағанда, 12–13-тегі бала дейтін емес, ер жетіп, жігіт боп қалған дейтін. Білімі, ойы, ақылы, тоқуы жас мөлшерінен үздік артық. Егер жағдай болса, бұл бала кісі болайын деп тұр. Жағдай – ақша. Ақша қайда?

«Мен келгенше не күн көреді?» деген сұрауына, Асқар жауап таба алмай біраз тұрды да:

– Сағит! Сен Кенжетайдіжін білесің ғой?– деді оған.

– Білем.

– Оның Бурабайда тұратын ағасы Балтабек дегенді білесің бе?

– Көргем жоқ, естуім бар еді.

Соның үйіне қалдырып кетсем қайтеді?

– Егер тұрғызса.

Мен айтсам тұрғызады. Өзім қайтып келгенше тамағыңа жетерлік ақша қалдырам. Бұған ризасың ғой?

– Ризамын.

– Ендеше, бүгін кешке Кенжетай Бурабайдағы ағасына жүреді, сені соған ертіп жіберейін.

2

– Үлкен үйге шайға шақырады,– дегенге оянып, тұрып, жуынып, киініп, Байсақалдікіне барған Асқар, сонда отырған Итбайды тани алмай қала жаздады.

Көкшетау еліне ол кезде Европа киімі жайылмаған еді. Костюм кию былай тұрсын құлақшынның өзін, молдалар, кіреске шатыс киім деп, құлақшынға әуестенген жастарды, оны киюден қатты тиятын. Ат арқасына мінген елдегі «игі жақсы» да, Европа киімін үстіне ілген Итбайдан басқа бір жан болмайтын. Итбайға «неге киесің?» деуге молдалар батпайтын.

Асқар үйге кіріп келсе, Байсақалдың оң тізе жағында: үстінде сарыға бояған ешкі терісінен кестелеп тіккен құндыз жағалы тоны бар кестелеген айыр балақ кең тері шалбары бар, басында шұғамен оюлаған айыр ақ киіз қалпағы бар біреу отыр.

Кривоносовтың: «Петербурше қазақтың ұлт киімімен баруың қажет» деп Итбайға жазған қағазын оқығанын есіне түсірді Асқар.

– Шырағым, ана тұсқа отыр!–деп Байсақалдық нұсқаған орнына Асқар отырғасын, оның да жол жүретінін естіген халық:

«Сапарын, оң болсын, шырағымды» тұс-тұстан жаудырды.

Баяғыда патшаға қазақ бағынып, елдің Шорман, Ыбырай, Зілғара, Тұрлыбек сықылды басты билері Петербургке Көкшетаудан атпен кетіп, жылдан артық, жол жүріп қайтқанын естігені болмаса, бертін заманда Думаға член болған Қосшығұлдың Шаймерденінен басқа кісі Петербургке барыпты дегенді ел құлағы шалған жоқ еді. Петербург былай тұрсын, Көкшетауды айнала қоныстаған Атығай мен Керейден Омбыға Итбайдан басқа барған кісі бар деп естілмеген. Петербург түгіл Омбының өзін, кедей шаруа былай тұрсын, атқа міндім деген пысықсымақтар да Меке мен Мединедей алыс жер деп түсінеді. Итбайды жөнелтуге келіп отырған елдің, «игі жақсы» дегендерінің көбі осындайлар. Солар ертеңгі шайды ішіп, жинап, оның артынан ет жеп болғанша Итбайға әртүрлі сұраулар беріп мазасын алды.

– Кетрампорыңның өзі жердің түбі дейді той, білетіндер?–деп сұрады біреуі.

– Мырзаның баратын жері Кетрампор емес. Орынбор деп естідім бе қалай?– деп оның сөзін түзеп жатқан бір қартаңдау ауылнайдың сөзіне Асқар күліп жіберді.

– Неге күлесің, шырағым?

– Кетрампорға да, Орынборға да бармайды мырза, бұл кісі Петербурға барады.