Красная стрела. Вторая книга / Қызыл жебе. Екінші кітап - Шерхан Муртаза / Шерхан Мұртаза

Қырғын шалған қыркүйек таңы ызғарлы еді. Тау баурайының түні шілдеде де, тамызда да салқын болады. Ала-көбең, құланиек шағында кешегі майдан даласын мұнар басып, қуарған жүзін мұң кіреукелеп, жаралы алып ыңырсып жатқандай көрінеді. Алатаудың асқарынан не пайда, бауырындағы қанды оқиғаның қаңқиған тілсіз куәсі болып, тырс етпейді. Қазан ұрмай, қар жаумай, жапырағы ерте сарғайған тал-дарақ өрт шалғандай сидаң. Бұл өңірдегі биылғы қуаңшылық – жау жағадан алғанда, бөрі етектен тартқандай, еңсені езіп барады. Қуаң-құрғақшылықта тас шегіртке көп шырылдайды. Құдайдың тірі жәндігі – ол да ашығатын шығар. Қарғалардың қанаты сирек, кешелер жаңбырша жауған оқ бейнебір олардың да қауырсындарын жұлып-жұлып әкеткендей, селдір-селкеу. Бірақ енді қарғалар тойынатын шығар...

Қырғын шалған қыркүйектің таңында Теляшкин тұтқындарды Мерке сыртына алып шықты. Сонан соң оларды екіге бөліп, бір тобын Меркенің батысына, бір тобын шығысына айдатты. Атты әскерлер, урядниктер тұтқындарды сарт-сұрт сабалап, екі жарылып жүріп те кетті.

Бір сұмдықтың болатынын сезген көтерілісшілер екі ұдай бөлінуге ықтиярлы болмай, қайтадан бір-біріне қосылмақ болып анталап көріп еді, тарс-тұрс мылтық атылды да, табан астында екі жақтан да бірнеше адам оққа ұшып құлап түсті.

* * *

Ротмистр Приходько Меркенің шығыс жағына шығуға ұйғарды. Оған бәрібір еді. Екі жақта да «тамаша» бірдей болды. Әйтеуір шығысқа басы ауды.

Ол аз солдаттардың ортасында қалың топтан кейінірек келе жатты. Міне, бірінші құлаған баған. Алдағы қалың топ бұл бірінші бағанның жанына томпайтып қана бір адамды тастап кетіпті. Құлатылған қу қарағай өзінің құны бір азамат екенін сезер емес. Қуанышы да жоқ, реніші де жоқ.

Ротмистрдің астындағы ат құлағы кенет тікшиіп, көзі оқшаң ете қалды да, қорс етіп, жалт берді. Ротмистр өзіне оқ тигендей ұшып түсті. Жанындағы солдаттар үркек атты қарыс ұзатпай ұстап алып, көк мәуіті мундирін топырақ тұтқан офицерді қолтықтап, үсті-басын қағып, қолпаштап, қайтадан ерге қондырды.

Елді үркіту үшін жасалған өлімнен әуелі ротмистрдің астындағы ат шошып еді. Офицердің үсті-басын қанша қаққыласа да, мундирдің бір жауырыны қара дақтанып қалды.

Ат үркіткен өлік беті аспанға қарап, көзі міз бақпай ашық жатыр екен. Аспаннан әлдене іздегендей кірпік қақпай қалған. Екі қолы екі жаққа жайылып кетіпті. Шамасы келсе, сол екі қолды аспанға, көк тәңірге қарай созғысы келетін сияқты. Айта алмай қалған әлдеқандай арызы бар, аузы да әнтек ашық қалыпты. Ол сірә, айқайлап та жатқан шығар, бірақ тірілер оның дауысын естімейтін болар. Аяқтары шұлғаушаң жатыр. Соған қарағанда етігі жарамды болар. Атқандар оның етігін шешіп әкетіпті. Кенет өліктің мұрты жыбырлағандай көрінді ротмистрге. «Мынаны шала өлтіріп кеткен той», – деп қалған офицер жанындағы солдатқа:

– Бар, байқашы, өлген бе, тірі ме? – деді.

Солдат аттан түсіп, жанына бір-бір басып абайлап барды. Жатқан адам ұшып тұрып өзімен алыса кететіндей сескенеді. Ары-бері жұлмалап, аударып көріп:

– Мәртебелі мырза! Қатесі жоқ, мүлт кетірмеген. Дәл жүректен тиген екен, – деді.

Өлік енді бір қырындап, бір қолы астына қайырылып, бір қолымен жерді құшақтап жатты. Тірілер оның аспанға айтатын арызын да аяқтатпай, жүзін төмен қаратып тастады. Енді таңғы самал оның мұртын сипалай алмас. Осыдан бұл бейшара көмілусіз көп күн жатады. Үлпілдек мұрты жидіп түскенше жатады. Елді үркіту, үрейлендіру үшін жатады.

Келесі бағанға жете бергенде, аузы күйген үрлеп ішеді, ротмистр аттың тізгінін қысқарта ұстап, ер үстінде сақ отырды. Баған түбінде етпетінен жатқан адамды көргенде ротмистрдің аты тағы да оқшаң ете қалды. Бірақ солдаттар үркуге шамасын келтірмей жан-жақтан тізгін тұтысты.