Красная стрела. Книга Четвертая / Қызыл жебе. Төртінші кітап - Шерхан Муртаза / Шерхан Мұртаза

— Біз Рысқұлов жолдастан мұны күтпеп едік, — деп ыңырана тербетілді Сталин. — Рысқұлов дипломатиялық бұлаңқұйрыққа салып кетті. Рысқұлов өзінің Сұлтан-Ғалиевпен сыбайлас, тіпті араларынан қыл өтпес дос екенін, пікір туыс, идеялас екенін айтпай қойды...

Ауыр айып. Сталин мұны айтқанда анау-мынау жеңіл-желпі айтпайды. Қарағай табытқа болат шеге қағып жатқандай, қатыгез, қатал айтады ғой. Жүрегіңді суылдатып, есіңнен тандыра айтады. Бірақ аса әкіреңдеп, дауыс та көтермейді. Жай сөйлеп тұрып-ақ, төбеңнен жасын түсіргендей қылады. Жүйкесі жұқа жанға айтылса, мына сөзден кейін кісінің тілі күрмеліп, абдырап, қойнынан бөзі, аузынан сөзі түсіп, берекесі қашуы әбден ықтимал.

Рысқұловтың тілі күрмеле қоймас, бірақ жүрегі түскір мұздап қоя бергені рас. Икрамов дұрыс айтады: «Сталинге кездесіп, тілдесіп, тілдескен соң қамауға алып, атып тастай ма деп үрей боласың», — деді ғой. Осының өзі Рысқұловты Сұлтан-Ғалиевтың қасына апарып қамап қояйын деп тұрған жоқ па?

Сонда, сол Кеңесте отырған кілең жақсылар мен жайсаңдар, қоғамның бетке ұстар білімділері, ел қамын жеген қайраткерлері, басқасын былай қойғанда, Түркістан мен қазақстандық: Сұлтанбек Ходжанов, Сәкен Сейфуллин, Сейтқали Меңдешев сияқтылар, сонда Рысқұловқа Сталин қаһарын төгіп тұрғанда, осы сот, болашақ орасан опаттың басы болғанын ойлады ма екен?

— Рысқұлов Сұлтан-Ғалиевтен осы таяуда бірінен соң бірі екі хат алғаны бізге белгілі, — деді Сталин. — Немене, бірін бірі сағынып қалған ба сонда? Ол тек сағынышты сәлем хат деп ойлайсыздар ма сонда? Лайым да солай болғай еді.

Сталин мысқылдай да біледі. Бірақ зілді мысқыл. Зіл дегеніңіз пілден де үлкен көрінеді ғой. Сірә, мамонт деп жүргеніміз сол зіл болса керек. Сталиннің мысқылынан сескенбей көр...

— Бірақ біз бәрібір білеміз, Сұлтан-Ғалиев Рысқұловты Орта Азиядағы басмашылар сойқанын өшіріп тастама деп азғырғанын да білеміз. Түркістанды КСРО-дан бөліп ал деп арбағанын да білеміз. Сондықтан Рысқұлов Сұлтан-Ғалиевқа шыннан бүйрегі бұрмайтыны рас болса, онысын дәлелдеп, бар шындықты ашып айтар жері — осы жер еді, амал қанша, өкінішке орай, олай болмай шықты, — деп қынжылғандай болды Сталин.

Бұл енді Рысқұловты түпсіз терең құздың иегіне апарып, тақап қойғаны еді. Енді бір итеріп жіберсе, қош бол, жазған Рысқұлов! Өрт ішінде арпалысқан қысқа өмірің осымен тәмәм. Қаншадасың өзің? Биыл 1923 жылдың жазы болса, әлі жиырма сегізге толмаған екенсің-ау, бейшара.

Залда отырғандардың көбі-ақ Рысқұлов Сұлтан-Ғалиевтың артынан кететін болды деп қойды. Кейбіреуі аяды: «әттең, есіл ер, өзі де қайнап шығып еді, алмас қылыштай өткір еді, ақыры тасқа шабылды-ау», — деді. Бірақ орындарынан атып тұрып, ара түсуге жарамады.

Рысқұловты тек Рысқұлов қана қорғай алады.

Кейбіреулер іштерінен Рысқұловтың жаназасын оқып отырғанда, жұртты қайран қалдырып, Рысқұлов қайтадан орнынан тұрды.

— Түсінікке рұқсат етіңіз, жолдас Сталин.

Сталин жанында отырған Каменевке қарады. Екеуі едәуір шүйіркелесті. Не айтты? Не деп келісті? Ешкім естіген жоқ. Ақыр Сталин басын баяу бұрып:

— Рұқсат, — деді.

Мұндайда досқа да, қасқа да сыр бермеу керек. Мұндайда бүкіл тұлғаң тұрмақ, саусағыңның дірілі де көзге түседі. «Атасына нәлет! Қорықпа, Рысқұлов. Құдай берген жанды Құдай өзі алады. Осы жарық дүниеге келгеніңнің өзі өлшеусіз олжа. Келмей қалсаң қайтер едің? Қазақтың өлшеусіз кең өлкесінің бір пұшпағында туып, зорлықтан, жетімдіктен, аштықтан бір жерде қылжиып қалмай, адам болып, атқа қонып, өзіңнің емес, еліңнің жоғын жоқтап, әрлі-берлі дүниеде өткен патшалардың ішіндегі ең қаһарлысының қарсы алдында қасқайып тұрып сөз сөйлегеніңнің өзі мың бақыт емес пе? Және қарсы сөйлеу... Екінің бірінің қолынан келіп жатқан жоқ. Бұған да тәуба, тәуба...»