Сол тезистерін Ленин қазақтардан Байтұрсынов пен Рысқұловқа жіберіп, пікір, кеңес сұраған. Сонда қазақтың екі жайсаңы тізе қосып отырып, Лениннің баяндамасына толықтырма ретінде хат жазған. Түркістан мен Қазақстанда патша отаршылдығының әлі жойылмағанын, халық күштілерден әлі қысым көріп отырғанын жазады. Орталықтан, яғни Мәскеуден келген комиссарлар патшаның генералдарынан аспаса, кем емес, — дейді. «Коммунист-колонизаторлар» дейді. Демек, — дейді Рысқұлов пен Байтұрсынов, — біздің Шығыста айтқандай, «Нәжісті нәжіспен жуып болмайды», — дейді.

Міне, осыдан кейін әсіре белсенді, әкіреңбай тарихшылар, басшылар жерден жеті қоян тапқандай, «әшкерелеу» әрекетіне құлшына кіріспегенде қайтсін? Ал бірақ бұл сөздері үшін Рысқұлов пен Байтұрсыновты Ленин айыптаған жоқ еді.

Қазір Ленин президиумда отырса... Конфуций айтқандай, «қараңғы үйден қара мысық» іздер ме еді мына Кеңес? Сұлтан-Ғалиевты түрмеге тығып қойып, оның тұлыбын ортаға салып, көкпар қылып, отқа салып үйітер ме еді? Ленин ондай сұмдыққа жол бермеуші еді ғой. Сұлтан-Ғалиевтың сыртынан сілікпесін шығарғанша, абақтыда екі көзін жәудіретіп қоймай, осында әкеліп өзін неге сөйлетпейді? Мұндағылар оған нелер сұмдықты танып жатыр. Ал өзі не айтар еді? Тағылған зілмауыр қылмыстарды мойындар ма еді, әлде ышқына жанталасып, адал екенін дәлелдеп айқасқа шығар ма еді? Ендеше, Сталин айқастан неге қорқады?

Бұл да жұмбақ.

Рысқұлов баяндамашы Куйбышевты жақсы біледі. Түркістаннан біледі. Рысқұлов Түркістанның президенті болып тұрғанда, Куйбышев Түрккомиссия мүшесі еді ғой. Ал Рысқұлов сол Түрккомиссиямен аянбай айтысқан адам. Куйбышев оны кейде қолдап, кейде сынап жүрген. Ақырында Мәскеуге хат жолдап, «Рысқұлов аса дарынды адам, оны Мәскеуге алдырып, жұмыс берсе, айтулы коммунист болып шығар еді», — деп те жазды. Демек Рысқұлов аса дарынды, бірақ Мәскеу «тәрбиесінен» өтпесе, бір жаққа қисайып кететін көрінеді.

Әрине, Куйбышев Ленин гвардиясындағы өте көрнекті қайраткер. Ал дәл қазір өзінің шын сөзі емес, әлдекімнің сыбырлағанын қайталап тұрған сияқты. Рысқұловқа солай көрінді.

Осы Кеңесте Фрунзе де сөйледі. Ол да жақсы таныс, тіпті дос десе де болады. Рас, Турккомиссияда жүргенде Фрунзе Рысқұловты аямады. Бірақ кейін екеуі қиыспастай боп кеткен. Фрунзе қазір қайдағы бір «сұлтан-ғалиевшылдық» дегенді шығарып, «партияның ұлт мәселесі жөніндегі XII съезд белгілеген саясатын, ұлт мәселесіндегі кеңшілікті дереу қушита бастаған жоқпыз ба?» — деді. Міне, бұл көрегеннің сөзі еді. Ұлттық республикалардың құқысын қыса бермейік, еркіндігін ауыздықтай бермейік деген еді XII съезд. Арада үш ай өтпей жатып, Сұлтан-Ғалиевты перде қылып, бетке ұстап, «сұлтан-ғалиевшыларды» жер-жерден іздей бастаса, сол ұлттардың бас көтерерлеріне қарсы науқан ашылмақ.

Фрунзе осыны меңзеп тұр. Рысқұлов риза. Әне, мәселе қайда?

Украинадан келген Скрыпник те әріден ойлайтын сұңғыла, білімдар кісі ғой. Әне, ол Фрунзенің ойын ары қарай аша түсті. Ұлт республикалары енді тең құқылы болдық деп тым тайтаңдап кетпес үшін, «Сұлтан-Ғалиев» ісін ойлап тауып, ұлттардың аяқ-қолына кісен салмақшысыңдар! — деп салды.