Красная стрела. Книга Четвертая / Қызыл жебе. Төртінші кітап - Шерхан Муртаза / Шерхан Мұртаза

— Көп уақыт алмаймын, — деді Рысқұлов мінберге шыққан соң. — Қысқа айтайын. Менің партиядан, Орталық Комитеттен жасырып қалар сырым жоқ. Ойым қандай, сырым қандай, әрқашан ЦК-дан жасырмай, тура бетіне айтатын әдетім бар. Бағым ба, сорым ба, оны білмеймін. Сондықтан әлденені бүгіп қалу, қайбір жерде бұғып қалу, күн райына қарай аунақшып, айлы түнде өз көлеңкесінен өзі қорқатын қояндай хал кешетін мен емес. Өзімді өзім ақтай алмаймын. Сүттен ақ, судан таза періштемін деп те айта алмаймын. Қате кімнен кетпеген, жаңылмайтын жақ, сүрінбейтін тұяқ жоқ. «Адасқанның айыбы жоқ, қайтып үйірін тапқан соң» дейді біздің халық...

«Ұлт мәселесінің білімпазы, теоретигі Сталиннің өзі де «автономизация» дегенді ойлап тауып, бүкіл халықты РСФСР-та бағындырып, бүкіл ұлттарды жалғыз кнопкамен басқармақ болған. Сөйтіп, Сталиннің өзі де оңбай қателескен. Оны дер кезінде Ленин түзетпегенде, осы күнгі Одақ дегеніміз болар ма еді, жоқ па еді, Құдай білсін!» — деп айтайын деп тұрды да, сәл кідіріп, ақыры айтпады.

Бәлкім, айтып салу керек пе еді, атасына нәлет...

— Рас, менен де мүлт кеткен кез болды. Бірақ Сталин жолдас айтқандай дәл қазір емес, 1920 жылы. Қазір Сұлтан-Ғалиев уағыздап жүрген идеяны мен 1920 жылы айтып едім. Түркістан — біртұтас, ол бөлінбесін деп едім. Өз алдына бір республика болып, Одақ құрамында болсын деп едім. Яғни, өз тізгіні өзінде болсын, шетелмен дипломатиялық қатынас жасасын, өзінің шағын әскері, тіпті өзінің ақшасы болсын деп едім. Түркістанды Одақтан бөліп әкетем деп жанталасқан жоқпын. Бұл жаулардың жаласы. Егер Түркістанда мұндай ерік болмай, Мәскеу оны қос құлағынан тұқыртып басып отырса, мұны көрген Шығыс елдері: Үндістан, Қытай, Иран т. б. бізден шошынады, социализмнен безінеді деп едім. Қуыршақ республика болудан асқан бақытсыздық жоқ деп едім. Мұнымды Түрккомиссиясы ұнатпады, Политбюро қостаған да жоқ, мүлде жоққа да шығарған жоқ. КСРО-ны, яғни республикалар Одағын құрар алдында мен айтқан ұсыныстардың төрттен үші қабылданды, Конституцияға енгізілді. Демек менің пікірім сандырақ болмағаны ғой, жаудық жат пікір де емес.

Мұның бәрі ЦК-ға белгілі. Менің Конституция туралы, Одақ туралы пікірлерім ЦК-ның архивінде жатыр. Күмәнданған адам көруіне болады.

Рысқұлов осылай бір қайырып тастады да, енді Сұлтан-Ғалиев мәселесіне көшті.

— Сталин жолдас мені Сұлтан-Ғалиевпен қосақтап қойғысы келеді. «Идеялас» дегенді айтады. Сұлтан-Ғалиевпен қызметтес болғаным рас. Оның кәсіпқой революционер екені де рас. Революция ісіне 1905 жылдан араласқан адам. Кейін Бакуде көп жыл тұрып, пролетариат көрігінен өткен адам. Ол кездегі Сұлтан-Ғалиевты менен гөрі, Сталин өзі жақсы білсе керек еді. Бакуде бірге болды ғой. Сұлтан-Ғалиев, Сталин және мен Наркомнацта бірге жұмыс істедік. Сталин Сұлтан-Ғалиевты жақсы білмесе, оны жанына алып, жақын жүріп несі бар?

Осыны айтып тұрғанда, Рысқұловтың есіне Сталинмен Сұлтан-Ғалиевтың үйінде бірге болғаны түсті. Сұлтан-Ғалиев үйленіп, той өткізді. Тойға шағын топ, өз туыстары, қызметтес жолдастары келді. Сталин де келді. Той Мірсаид Сұлтан-Ғалиевтың пәтерінде өтті. Келіншегі көркем, сұлу татар қызы екен. Тіпті Сталин онымен биге шығып, көңілді отырды. Осындай бір мөлтек отырыста, дастарқан басында, Сталин адам танығысыздай өзгеріп кетеді екен. Қызметтегі қаталдықтан із қалмағандай өзгереді. Би де билейді, шарапты да ішеді, ептеп ән де айтады. Анекдоттан да құралақан емес. Кәдімгі адам, аңқылдақ дос. Сонда Мірсаид Сұлтан-Ғалиев татарша тамылжытып ән салып еді. Сірә, «Ғалиябану», яки «Сағыну» шығар. Рысқұлов пианинода оны сүйемелдеп отырды.

— О, Тұрар Рысқұлович, сен музыкант екенсің ғой, — деген сонда Сталин креслода трубка тартып отырып.