Красная стрела. Книга Четвертая / Қызыл жебе. Төртінші кітап - Шерхан Муртаза / Шерхан Мұртаза

Он екінші съезден кейін, іле-шала, Сұлтан-Ғалиев сол съездің ұлттарға берген құқысын талмай уағыздап, аса бір белсенді болды да кетті. Жан-жаққа хат жазды. Рысқұловқа да жазып жүргені сол. Тіпті Лениннің Горькийде жатып, съезге жолдаған хаты жөнінде де жер-жерде айтып жүрген көрінеді. Ал өсиет-хатта Ленин Сталинді басынан сипамайды ғой. Сталин дөрекі, ұлан-ғайыр билікті оның қолына беріп қою келеңсіз, ақыры қиын болады, сондықтан Сталинді генсектен басқа жұмысқа ауыстырудың амалын қарастыру керек деген ғой. Бірақ бұл хат съезге жетпеген. Партия басшылары ғана біліп, Каменев, Зиновьевтердің ақылымен жылы жауып қоя салған.

Ал Сұлтан-Fалиев оны салдыр-гүлдір айтып жүрген. Сталингe бұл ұнай ма, жоқ па? Ақылды болса да, аңқау шығар Сұлтан-Ғалиев... Әлде Сталиннің құдіретін онша бағаламады ма, мән бермеді ме?..

Енді, міне, алдынан шықты. Мінбер жанында мүшкіл халде тұрған Сұлтан-Ғалиевке Сталин президиумнан сұрақ қойды.

— Сұлтан-Ғалиев, сіз осы жылы, он екінші съезден кейін, Башқұрт АКСР Халық ағарту комиссары Әбхамовқа хат жаздыңыз. Рас қой?

— Рас, — деді Сұлтан-Ғалиев үні жердің астынан шыққандай.

— Сол хатты оқып болған соң, тез өртеп жібер деп өтіндіңіз ғой. Рас па?

— Рас.

— Ол хатта өртеп жіберетіндей не жазылып еді, есіңізде ме? — Сталин масаттана мұртын сипап қойды.

— Ол хатта мен Әбхамовқа Зәки Валидимен шифрлы хат арқылы байланыс жаса деп едім.

Сталин залға қарап, Рысқұловты көзімен тінткілеп тауып алып: «Ал, енді қайтесің?» — дегендей қолын жайып жіберді.

Рысқұловтың өрекпіген көңілі су сепкендей басылды. Зәки Валиди шетелге өтіп кеткен адам. Башқұртстанның бұрынғы бастығы. Қазір Түркияда тұрады.

Сталин жеңімпаз болып, масайрап отыр. Сталинте біткен бір қасиет: ол нысанаға алған адамын жермен-жексен етпей тынбайды. Қазір де бұл аз болса, тағы да дегендей, Сұлтан-Ғалиевке бұрылып:

— Айтыңызшы мына қауымға, Иранның саяси қайраткері Тәжі Бакшиға да жасырын хат жазғаныңыз рас па? — деді.

— Рас, — деді Сұлтан-Ғалиев үні булығып.

— Осы әрекеттеріңіз Кеңестің басшы қызметкері ретінде Сізге жарасымды ма?

— Иә, бұл хаттарды мен Кеңес үкіметінің қаперіне салмай, жасырын жазғаным өте қате болды. Мұны мойындаймын.

Сталин әдейілеп Рысқұловқа жымия қарап, тағы да қолын жайды. «Не шара? Енді қайт дейсің?» — деген сыңайлы.

Ол — ол ма, орнынан ырғала түсіп түрегелді де, Сталин тағы сөйледі.

— Әңгіме осымен бітсе керек еді. Бірақ бір нәрсені баса айтқым келеді. Сұлтан-Ғалиев әркім-әркімге жасырын хат жазып, ұсақ-түйек мәнсіз мәселемен айналысқандай әсер қалуы мүмкін. Сұлтан-Ғалиев әрекетінің ар жағында ұлы Тұран идеясы жатқанын әркім аңдай бермейді. Бүкіл түркі тұқымдас халықтарды біріктіріп, баяғы-баяғыда өтіп кеткен Ұлы Түрік қағанатын қайта туғызу ниеті жатыр ар жақта. Тұран Дүниесін тірілту арманы асқақ Сұлтан-Ғалиевта. Мұның атын пантюркизм дейді. Ал пантюркизм дертімен ауырған басқа адамдар да арамызда жоқ емес...

Бұл енді тікелей Рысқұловқа атылған оқ екенін азды-көпті, көзі ашық адамдардың бәрі түсінді. Бәлкім, пантюркист таңбасы Сұлтан-Ғалиевтен гөрі, Рысқұловқа бұрынырақ басылған болар. Оны әлгінде Рысқұловтың өзі де айтты ғой. Түркістанды бөлмей-жармай, тұтас ұстау деген идея әуелі Рысқұловтан басталған. Түркістан біртұтас болса, қазағы, өзбегі, түрікмені, қырғызы, қарақалпағы біртұтас болса, ол алып магнит сияқты басқа түркі тектес башқұрт, татар, әзірбайжан сияқтыларды өзі-ақ тартып алады. Ал Орталық бұдан қатты қорқады. Рысқұлов РСФСР-ден бөлінбейміз деп қанша құлшына мәлімдегенмен, аса ірі Түркістанның басына кейін ноқта симай кетеді ғой. Ал Сталин болса, барлық халықтарды тең құқылы республикалар ретінде емес, баяғы патшалар сияқты губерниялар ретінде басқарғысы келеді. Ол үшін екі тізгін, бір шылбыр, бір қамшы бір-ақ адамның қолында болуы керек. Рас, Сталин: «Бөліп ал да билей бер!» деп ұрандамайды, бірақ сол саясаттан алшақта кетпейді.