Красная стрела. Книга Четвертая / Қызыл жебе. Төртінші кітап - Шерхан Муртаза / Шерхан Мұртаза

«Егер губернатор фон Таубе сол жолы рұқсат бергенде, — деді ішінен Рысқұлов көшелердің қос қанатына көз сала отырып. — Кім біледі, Ізбайша шешем, Түйметай қарындасым үшеуміз, сол мың тоғыз жүз алтыншы жылдың өзінде көрер едік бұл Иркутскіні. Содан кейін не болар еді? Қалай күн көрер еді? Тірмізік тіршілік үйретер еді де өлмес амалды. Өлмепті ғой мына Сорокин. Біз де осы Сорокин сияқты біржолата сібірлік болып қалар ма едік... Күшала жұтқан күшіктей бір жерде қылжиып қалмасақ, бір амалы болар еді ғой. Оның есесіне көкемді көріп жүрер едік. Көкем қол-аяғы кісендеулі болса да бізді өлтірмес еді. Иә, сөйтіп Сорокин де революционердің баласы болды. Бірақ бұларға рұқсат етіпті. Заң біреу, орындалуы әрқалай. Бірақ мұның әкесі саяси тұтқын болған ғой, каторжанин емес, тек жер аударылған. Ал көкем... өмір бойы аяқ-қолы кісендеулі өтті-ау. Кісен сылдырынан шошып оянған тұп-тұнық тайға, міне, мынау...»

Рысқұловты Марат көшесіндегі «Сибирь» мейманханасына орналастырды. Жайғасып, шай ішіп болған соң, Рысқұлов қаланы аралауға шықты. Марат көшесін қиып өтетін көрші көше Поляк көтерілісшілер атында екен. Қалада не көп, пиязбас шіркеулер көп. Солардың арасында поляктардың католик шіркеуі өзгешелеу. Ағаштан соққан үшкір бас, жадау ғимарат. Одан әpi Аңғара өзені айдынданып, солтүстікке қарай ерекше бір айбынмен ағып жатыр. Рысқұлов машинадан түсіп, өзеннің жағасында үн-түнсіз тұрып қалды. Қаракөк аспан, шығыстан соққан аңқылдақ жел. Осы арада Шығыс Сібір қақпасы басталады. Рысқұлов тынымсыз сарнап аққан ұлы суға қарай-қарай көзі бұлдырады. «Неге сонша аптығып асығады? Ұлы толқын балқыған қорғасындай лықсып жатқаны сұлу-ақ. Бірақ бұл асыққаны — өзінің ақырына асыққаны ғой. Осыдан Жер шетіне жетіп, ұлы су, ұлы мұзға айналады. Бірақ өзен біткеннің бастауы бар, құрдымы бар. Біздің Талас та, Шу да ақыры құрдым құмға сіңіп таусылады. Мынау Мұзды мұхитқа айналады. Мұның осы ағасын көкем де көрді-ау...»

— Тұрар аға, жүрмейміз бе? — деп қалды Хангелдин.

Сонда барып Рысқұлов ой толқындарынан малтып шығып:

— Иә, жүрейік, — деді. — Түрмені көрейік.

Иркутскінің түрмесі қаладан жырағырақ, Байқал жақ бетінде, жарлауыт жағасында екен. Үлкен қамал тәріздес. Тек көк тастан өрілген. Байқал жағасында тұрғаны да тегін емес. Иркутск — патша тұтқындарының соңғы мекені болмаса керек. Аса қауіптілерін Үркіттен де ары айдап, Байқал арқылы Саха еліне, Якутияға жөнелткен. Тұрардың «бүлікшіл» әкесі Рысқұлдың да жолы осы Байқалды басып өткен болар-ау. Бодойбо арты бетте, алыста, алыста...

Баяғы Алматының көк қақпалы түрмесі мұның қасында баланың ойыншығындай-ау. Ал мынаны келістіре соққан екен. Кілең көк тас қой. Зеңбірекпен атқыласаң да шыбын ғұрлы көрмес. Әй, патша жарықтық-ай. Түрме дегенде, түрмеден сарай салғандай. Ежелгі Египеттің перғауындары зәулім пирамида салдырып, тарихта атын қалдырса, патша жарықтық абақты салып, атын шығармақ екен да. Баяғыда бұл «Қырғызбаев» болып оқыған Меркенің мектебі бір алпауыт өзбек байының ескі қора-қопсысы еді де, Мерке түрмесі күйдірген қызыл кірпіштен өрілген ғимарат болатын. Қызыл кірпішіне қызығып-ақ сол түрмеде түнеп шыққың келгендей, біртүрлі тартымды еді. Иә, патша ағзам мектептен гөрі түрме салғанды, соқадан гөрі кісен соққанды ұнататын еді ғой.

Меркеде оқып жүріп, «Қырғызбаев» қызыл кірпіш түрмеге сыртынан телміре қарап: «Сібірде көкем жатқан түрме де осындай ма екен?» — деп ойлайтын. Сөйтсе, көкесі жатқан абақты көк тастан өріліп, іргесін жасыл мүк басқан, зәулім қамал екен...

Түрме архивінен Рысқұлдың іс қағаздары табыла қоймады. Жергілікті басшылар: «Сіз Моңғолиядан қайтып оралғанша тауып қоюға тырысайық», — деп уәде берді.