Красная стрела. Книга Четвертая / Қызыл жебе. Төртінші кітап - Шерхан Муртаза / Шерхан Мұртаза

Сібірге, Сахалинге, Саха еліне каторғаға айдалғандардың аялдамайтыны жоқ болған. Ұлы Сібірдің тоқсан тарау жолдарының торабы осы Үркіт. Рысқұл каторгада жүргенде бұл аймақтың губернаторы генерал Бантыш деген еді. Иркутскіде жан-жаққа айдалатын каторжандардың іс қағазы түгел сол Бантыштың қолынан өткен. Бантыштың архиві қалың, қатпар-қатпар ғой. Оны бірер сағаттың ішінде қопарып, мыңдаған істің ішінен Рысқұлдың қағазын таба қою да оңай емес. Әкемнің суреті табылар ма деп үміт етіп еді, көкейінде көптен жүрген арман еді, — бұйырмады. Әлі де үміт үзбей, «мүмкін, Моңғолиядан қайтар жолда сәті түсер», — деп жұбатты өзін-өзі Рысқұлов.

Патша соқтырған түрменің тас қамалынан ағып түскен көздердің үңгіріндей болып, темір торлы терезелер үңірейді. Солардың бірінен Рысқұл да мына Байқал бетке, ана қаракөк аспанға қараған шығар. Ару Байқал, каторжандардың көз жасынан жаралғандай мөлдір көк, сылаң сұлу әрі мұңлы көлді жағалай көз жетер жердің кемері жап-жасыл, көк ну орман. Жағадағы құж-құж жартастардың қиясына шыққан сояу-сояу қарағайлар сораяды. Құдды бір баяғыда Қызыл Жебеге мініп қаздиған Рысқұл сияқты. Рысқұлов Іле Алатауының шыңдарына таман өрмелеп шыққан шыршалардың ортасында өскен. Орман оған таңсық емес. Бірақ мына жабайы жартас басындағы саяқ қарағайлар, арғы беттен бергі бетке өтe алмай, аңтарылып тұрып қалған каторжандарға ұқсайды. Көкейіне ызыңдап тағы да Салауат әні келді:

Қайтар едім, жолым жоқ,

Сулар буған жолымды.

Жұлдыздардан көпір салар ем,

Бұғаулады жазмыш қолымды.

Қасындағы адамдар Рысқұловтың оңаша қалғысы келгенін ұқса керек, қу бұтақ жиып, от жағып, қайықшылардан жас балық алып, қазан көтеріп, өз тіршілігімен болып жатты.

— Байқалдың балығынан дәм татпау — күнә, — деп бұл істі бастаған Сорокин еді.

Ал Рысқұлов арғы беттегі жартас басында суға секірейін деп қарайған қарағайдан көз алмайды. Бодойбодан қашқанда әкесі Байқалдан жүзіп өткені анық. Әлгі қарағай талған көзге бірте-бірте адам кейпін елестетіп, Рысқұлға ұқсап бара жатты...

— Маса талап қойған жоқ па, жолдас Рысқұлов? От басына жақынырақ тұрсаңыз, түтіннен маса қорқады, — деп Сорокин жақындағанда, Рысқұлов оған жалт қарап еді, алтын кемер көзілдіріктің ар жағынан бір тамшы, сараң жас, маржандай мөлт етіп, үзіліп түсті.

— Кешіріңіз, — деді Сорокин ыңғайсызданып.

— Әкеме ұқсап кеткені, — деді Рысқұлов та сасыңқырап, әлгі қарағайды қол соза нұсқап. — Өмір бойы ол арғы жағада, мен бергі жағада, бір-бірімізге қол созумен өттік. Арамызды ұдайы дария бөліп жатты. Түсімде де ылғи осылай. Сап болмайтын сағыныш, таусылмайтын арман... Солай, жолдас Сорокин...

Зымыран заман. Мың тоғыз жүз алтыншы жылдан бері арада он сегіз жыл өте шығыпты. Ол кезде Рысқұлов он жаста еді. Енді жиырма сегізге ілігіпті. Он сегіз жыл бойы іздеп келеді. Әкесін іздейді. Енді оның соңғы мекендерінің біріне жетудің орайы келгенде, әкесі тағы да теңіздің ар жағында. Неғылған таусылмас теңіз? Күзді күні мұңая созылған күміс мизамдай сыңсыған бір сағыныш. Сол жіп-жіңішке, күміс мизам Рысқұловтың жүрегіне жалғанып алып, қайда жүрсе қалмастан созыла береді, созыла береді...

* * *

Қияқты — Моңғолстанның Петрограды десе болғандай, Сухэ-Батор мен Чойбалсан құрған моңғолдың халық-революциялық партиясының кіндігі. Мың тоғыз жүз жиырма бірінші жылы монғол революциясы ең алдымен осы жерден басталып, көпті көрген көне даланы тағы да дүрбелең дүбір дүр сілкіндірген.