— Міне, бұл Будда құдай храмдары, — деді. — Моңғолдар бұрын шаман нанымда болғанмен, кейінірек Будданың ламаизм тармағына құлшылық етті ғой. Әлі аралап көресіз, жолдас Рысқұлов, — деп қойды.

Үкімет үйі бүкіл қаладағы үш қабат жалғыз үй екен. Қара күйме соның алдына келіп тоқтағанда, қақпа алдында салтанат құрып, тізіліп тұрған кісілер көрінді. Рысқұлов қолын бірінші алған мол денелі, жалпақ бет, қарасұр кісі:

— Хош келдіңіз, Рысқұлов жолдас! Келген қадамыңызға гүл бітсін! — деді. Бұл премьер-министр Церен-Дорж еді.

Арқар мүйіз, айшықты бөрік киген үш қыз Рысқұловқа күміс тостағанға құйып, иіліп тұрып қымыз ұсынды.

— Ең құрметті қонаққа жол жора, — деді шошақ бөрік киген жап-жас жігіт. Бұл осы кездегі сыртқы істер және соғыс министрі Чойболсан еді.

* * *

Рысқұлов түскен үй жан-жағы дуалмен қоршаулы, шап-шағын, сүйкімді жай екен. Кіре бергеннен иә адыраспан, иә арша иісі екені белгісіз, бір хош иіс мұрынға ұрды. Енді осы елде өтер жыл бойына Рысқұловты қайда барса да осы хош иіс қарсы алар. Бұл Моңғолстанға сонау Үндістаннан Тибет арқылы сіңген ғұрып еді. Арша ұнтағынан жасалған қоңыр шырпыны бұлар «хуж» деп атайды. Оны тұтатқан үйге бәле-жала, ібіліс-ылас жоламас.

Наным солай. Ал шындығында, хуж тұтатқан үйден қолаңсы иісі білінбес, күйе, түрлі құрт-құмырсқа, бақа-шаян мұндай жерден аулақ жүреді.

Рысқұлов тазалықтың бұл түріне сүйсініп қалды. Баяғы жарықтық Ахат атасын еске алды. Балалар тымауратқанда адыраспан тұтатып, үйдің ішін түтіндетуші еді. Сөйтсе, адыраспан, арша сынды қасиетті өсімдіктердің зиянды микробтарды жоятын құдіреті болады екен ғой.

Бұл үйге Рысқұлов пен оның көмекшісі Хангелдинді Түмен-Жырғал өзі әкеліп жайғастырды да, бір қартаңдау моңғол әйелін шақыртып:

— Бұл кісі Эрдэнэ, яғни Ақық, — деді. — Сухэ-Батордың көмекшісі болған Аюштың жесірі. Сізбен көрші тұрады. Енді осы Эрдэнэ сіздердің қызметшіңіз. Тамақ дайындауға бұл кісіден шебер әйел жоқ. Қызметіне тәнті боларсыздар деп сенемін.

Кезінде келісті, көркем әйел болған Эрдэнэ сырлы аяқтың сыры кетсе де, сыны кетпес дегендей, келбетті екен. Аққұба шырайлы, қыр мұрын, текті тұқым, артық ауыз сөзі жоқ, әдептен озбайтын, инабатты жан болып шықты. Тек жасы озыңқырап, оның үстіне революция дауылында күйеуінен айырылып, бетін қайғының қат-қат әжімі торлапты. Рысқұлов пен Хангелдинді балаларындай күтіп бақты. Хангелдин қалжыңбастау, ашық-жарқын жігіт еді. Қуақылығына басып:

— Эрдэнэ, біздің қазақтар ағасының әйелін жеңеше дейді. Мен де сізді жеңеше деп жүрейін, — деп әзілге шақырып еді, Эрдэнэ оған күлімсіреп қарады да, бурыл тартқан самай шашын ысырып тұрып:

— Шырағым, менің үлкен ұлым тірі жүрсе, дәл сендей болар еді, қайтейін, әкесімен бірге соғыста өлді. Сен менің қайным емес, ұлым боларсың. Тұрар мырза да менің балам, — деді.

* * *

Көп ұзамай Ұрғада бір үлкен оқиға болды. Соңғы Боғдыхан кенеттен дүние салады. Қанша дегенмен бүкіл мемлекеттің сүлде ханы болып тұрған соң, Боғдыханды жаңа үкімет ақырғы сапарға құрметпен аттандырмақ болады да, Боғдыханды жерлеу рәсіміне Рысқұловты да шақырады. Бүкіл Моңғолстандағы жалғыз сары автомобильді тірісінде марқұм Боғдыхан мінеді екен. Соны үкімет басшылары енді Рысқұловқа жібереді. Боғдыханның машинасы Рысқұловтың үйінің алдына келіп тоқтағанын көріп, бүкіл көрші-қолаң, тұтас орам үйлерінен жүгіріп-жүгіріп далаға шығады. Бұрындары бұл машинаның жанына жолай алмайтын діндарлар бір-бір басып, тайғанақтап келіп, сары темірді о жер, бұ жерінен тәуап етіп, сүйе бастайды. Рысқұлов көмекші комиссарымен қақпадан шыға келгенде, әлгі қауым қалт тұрып, одан соң бүк түсіп, тағзым етеді. Кейбіреулері енді Боғдыхан осы екен деп қалғандай. Рысқұлов бұл қылыққа риза болмай:

— Бұл не? — дейді комиссарға. — Тұрғыз орындарынан.

Комиссар Хангелдин жалынғандай болып бәрін тұрғызып, үйді-үйіне таратады. Бірақ бір бүлдіршіндей жап-жас қыз машинаны айналшақтап кетпей қояды. Соны байқап қалған Рысқұлов: