Красная стрела. Книга Четвертая / Қызыл жебе. Төртінші кітап - Шерхан Муртаза / Шерхан Мұртаза

Күз де таяп қалғандай, әбден қураған ақ селеу жел тербеп сылаң қағады. Әуеде әлі бозторғай шырылдайды. Орхон бойы ғана боз даланың көгілдір күретамырындай ирелеңдеп, солтүстікке қарай созылып жатыр. Бұл өзен де Селеңгіге барып құяды. Селеңгі Байқалға барады... Байқалдың арғы бетіндегі жартаста жалғыз қарағай. Мәңгі жасайтын, мәңгі жасыл нар қарағай. Оны Рысқұлов өзінің әкесіне ұқсатты... Қайда барса да әкесі мұның ізімен ілеседі де отырады. Тынжылы жүрек жалғыз балам әлденеге ұрынып қалар деп қорқа ма екен, әйтеуір артынан аңдиды да жүреді. Түркістан мен Қазақстанды былай қойғанда, Мәскеу барды — әкесі көз алдынан кетпей қойды. Сталин Рысқұловты өзінің орынбасары ретінде Әзірбайжанға өкіл етіп жіберді — әкесі соңынан ере жүрді. Тіпті Еуропада да еріп жүрді-ау. Иә, Лениннің тапсырмасымен Сыртқы істер комиссары Чичерин екеуі кеңес делегациясын басқарып, Генуя конференциясына қатысты ғой. Ой, ол бір қиын сапар еді. Антанта алпауыттары, қақсал капиталистер Кеңес үкіметінен баяғы патшаның белшесінен батқан қарыздарын талап етіп, байбалам салған жоқ па?! Сонда Чичеринмен бірге Рысқұлов та қақсал капиталистермен арпалысты-ау. Ақыры бұлар жеңіп шыққан. Патшаның қарызынан кәрі қақсал капиталистер көк тиын да қайтара алған жоқ. Сонда Генуяда Рысқұл Қызыл Жебеге мініп, жалғыз жәдігеріне жігер беріп, түсіне кіріп жүрді ғой. Иә, Рысқұл болмаса Рысқұлов қайдан шығады?..

Рысқұлов моңғол психологиясын түсіну үшін дінін де зерттеді. Будданың әр діндарға қояр бір сұрағы бар екен: «Сен әлі тумай тұрғанда кімге ұқсас едің?» Өзің әлі жарық дүниеге келмесең, кімге ұқсас боларсың? Қиын сұрақ. Қиын ғана емес-ау, қиямет сұрақ! Әкеме ұқсас едім дерсің. Бірақ әкең әлі сені жарық дүниеге сызған жоқ қой... Ол сені тудырмауы да мүмкін еді ғой. Будда басты осылай қатырар. Ал ойла!

Рысқұловтың да жалғыз ұл баласы өсіп келеді. Жәдігер тірі болсын, биыл төртке толды. Мәскеуде қалды. Осыдан бір ай бұрын Рысқұлов оны туған күнімен құттықтап Телеграмма жіберді. Әсіресе жүрегі сыздап сағынғаны — сол Ескендірі.

Ал Ескендір Рысқұловтан аумайды. Шешесі алтын шаш, ақсарының әдемісі еді, содан туған Ескендір қалың бұйра қара шашты, қараторы болып шыға келді. Ал көрген жұрт Рысқұловтың өзін каторжан әкесіне тартқан деседі. Сонда Рысқұлдың өзі ше? Өзі кімге тартқан? Әрине, әкесіне, иә бабасына. Бабасы ше?..

Рысқұлов Ахат атасының айтуы бойынша, он бес атасына дейін, сонау Дулат бабасына дейін білер еді де, Бәйдібек бабасы мен Домалақ анасынан әрі қарай Ахаттың өзі де шатаса беретін. Одан арғы он бес ата, жиырмасыншы, отыз, қырқыншы ата, елуінші ата кім болған? Ал біліп көр! «Сен әлі тумай тұрғанда кімге ұқсас едің?» — деп Будда тегін сұрамайды ғой.

Кенет кәрі домбыраның шегі дың еткендей болды. Рысқұлов әлгі ойлардан оянып, жанындағы жолдастарына қарады. Олар аттарының тізгінін тартып, алдағы бір төбеге қадала қалған екен. «Іздеген арқарлары табылды ма» деп қалды Рысқұлов.

— Мына төбенің тарихын білерсіз, мүмкін, оқыған да шығарсыз, жолдас Рысқұлов, — деді Түмен-Жырғал қамшының сабымен төбені нұсқап. Бұл — атақты Құл-Тегіннің ескерткіші. Тасы құлап жатқан болу керек. Жүріңіз, жақындайық.

— Онда, аттан түсейік, — деді Рысқұлов.

Аттарын аңшы жігіттерге ұстатып, екеуі едәуір қашыққа жаяу адымдады. Үлкен кісілердің бұл аялына аңшылар іштей риза емес. Күн ұзартпай «Арқарлы қызылға» жету керек еді, мыналар...

Иә, Рысқұлов Құл-Тегінді біледі, оқыған. Өзі де тарихтан еңбек жазып жүрген жайы бар. Осы биыл «Қырғызстан» атты кітапшасын баспаға тапсырды. Енді «Қазақстан» атты кітап жазып жүр. Қырғызстан мен Қазақстан туралы жазып жүрген адам тарихты зерттемей жүре ме екен? Бұл екі елдің соноу-соноу өткенін білмей жатып та кісі қолына қалам ала ма екен? Айтпақшы, қырғыздардың ежелгі бір отаны осы арадан қашық та емес қой, Ене-Сайдың басын ала жатқан ел еді ғой бір кезде... Бір кезде.