Красная стрела. Книга Четвертая / Қызыл жебе. Төртінші кітап - Шерхан Муртаза / Шерхан Мұртаза

Аңға асығар Рысқұлов жоқ. Төрт қырлы діңгек тастан айналақтап шыға алмайды. Батыс жақ мұнар-мұнар сағымнан ғаламат теңіз толқындарындай тербеледі. Ақ желкенді кемелер қылт-қылт етіп, бір батып, бір қалқып бара жатқандай елестейді. Ол сірә, Алтай сілемдері шығар. Алтайдың арғы беті — қазақ даласы. Солтүстік жақ жасыл дариядай шалқиды. Алыста-алыста Ене-Сай ағып жатыр. Осы жерден, жасыл дарияның ар жағынан мұз шоқылар көрінгендей елестейді. Жалпы, Рысқұлов Құл-Тегін төбесінің үстінен дүниенің төрт бұрышын түгел көріп тұрғандай, ғажайып бір хал кешті. Шынында да жер шарының кіндік тұсы — осы бір елеусіз төбе сияқты еді.

* * *

1924 жылы 6-қараша күні тура сағат 11-де, яғни моңғолша атағанда, көгілдір тышқан жылы, көгілдір доңыз айында, ақ қоян күні, жылқы сағатында Моңғол Халық Республикасының бірінші ұлы құрылтайы ашылды. Оны премьер-министр Церен-Дорж ашты. Президиумға Джа-Дамба, Бадарху, Коминтерннен Тұрар Рысқұлов, Бурятия совнаркомының төрағасы Ербанов, Кеңес елшісі Васильев, Моңғол халық партия Орталық Комитетінің төрағасы Дамба-Дорж, тағы басқалар сайланды.

Құрылтайды құттықтау үшін Коминтерн Атқару Комитетінің атынан сөз Рысқұловқа берілді. Құрылтай депутаттары Рысқұлов мінбеге көтерілгенде ұзақ қол шапалақтап, содан әрең тынышталғанда, бәрі де аңтарылып, мынау моңғол емес пе өзі, қай тілде сөйлер екен? — деген сұраққа күпті болды. Мінбеде еуропаша киінген, қою қара шашы толқынданған, алтын жиек көзілдірігі жарқылдаған, бармақтай мұрты бар, ажарлы жігіт тұр. Адамға лық толы үлкен залды барлап қалған. Ілуде біреу болмаса, еуропаша киінгендер жоқ, кілең кең қолтық, ұзын жең, желбегей жібек шапан, сырма шапан, қара шапан, ала шапан, сары шапан кигендер. Бәрі де белдерін әлденеше қабаттап, қызыл, көк, сары, қара белбеумен буынып алған, бәрінің дерлік аяқтарында тұмсығы қайқы былғары етік. Моңғолстанның түкпір-түкпірінен келген халық өкілдері осылар. Бәрінің дерлік бастары тақыр, шаш қойғандары бірен-саран. Тіпті біразының басынан тұлым байқалады. Бұл елдің қыры-сырын, дәстүрін білмеген адамға әлдеқалай ерсі көрінуі әбден мүмкін. Ер балаға айдар қою дәстүрі қазақтарда да бар. Бала тіл-көзден аман болсын деген ырым-жырым. Мұны Рысқұлов біледі. Ал енді ересек адамның айдарлы, тұлымы болуы... Сөйтсе, ол ақсүйек тұқым белгісі екен. Ондайдың біреуі президиумде де отыр. Өзі министр. Аты-жөні Цецен хан, яғни Шешен хан, баяғы Шыңғыс ханның тұқымы деседі. Ескіден келе жатқан әдет. Бір күнде жойыла қоймас. Түркістанда паранжа жамылғандар да бірден тыйыла қоймаған ғой.

Президиумның желкесіне Ленин мен Сухэ-Батордың портреттері ілінген. Жан-жағалай қызыл байрақтар тізіліп тұр. Залдың ішінен аршаның түтін иісі аңқиды.

Адамдардың кескін-келбеті тұтастай қарағанда бір тектес: кесек бітімді, шықшытты, дөңгелек жүздер, көбісінің қабағы қалың, қастары керік, қой көздері қысыңқылау. Солардың арасынан, залдың орта шенінде отырған екеу оюлы қара тақия киген, қазақтар екені бірден көзге басылып тұр. Олар Баян-Өлгей және Қобда аймақтарынан келген депутаттар Дәуітбай мен Мырзабай. Екеуі де Рысқұловқа жолығып танысқан болатын. Дәуітбай Моңғолстанда ежелден тұрып жатқан қазақтар тұқымынан екен де, Мырзабай бұл жаққа Қазақстаннан он сегізінші жылы өткен екен.

Мырзабай Рысқұловқа келіп жолыққанда, жанында үш-төрт қазағы бар болатын. Әдеттегідей аман-саулықтан кейін, Мырзабай келген шаруасына тікелей кірісіп, адуындай сөйледі, тіпті қорқыта, бопсалай келді.