Красная стрела. Книга Четвертая / Қызыл жебе. Төртінші кітап - Шерхан Муртаза / Шерхан Мұртаза

Бұл өзі Моңғолстанда тұратын ұлттардың, түрлі аймақтардың этнографиялық өнері десе де болғандай еді. Әуелі халқа-моңғолдар өнер көрсетті. Қызыл-жасыл киінген, қыздары бұрымдарын арқар мүйіздендіре орап тастаған, жігіттері шошақ бөрік киген бишілер екен. Бұлардан соң, дүрбіт-моңғолдар, бурят-моңғолдар, ойрат-моңғолдар, торғауыттар, ұранқай, меркіттер шығып, неше алуан қызық-тамаша болды. Бір кезде сауық жаршысы:

— Баян-аймақ, Хобда-аймақ қазақтары! — дегенде Рысқұлов жүрегі бүлк еткенін сезді. «Апыр-ай, бұлар қайтер екен?» — деп іштей тілеулес болып отырғанын өзі де байқамай қалды. Церен-Дорж Рысқұловтың құлағына аузын тақап: «Сіздіқ туыстарыңыз», — деді.

Қобыз ұстаған қыз қос етек ақ жібек көйлек, қызыл камзол, үкілі қызыл тақия киіпті, домбыралы жігіт құндыз қара бөрік, қара бешпет, оқалы жырық балақ шалбармен шықты. Ал зерлі абылай қалпақ киген, сұңғақ бойлы, көркем жігіт, әлгілердің сүйемелдеуімен, сірә, ән салатын болуы керек. Кенет абылай қалпақ аңырата ән салғанда, залдың ішін кернеп, мына зор қоңыр дауысқа үйдің төрт қабырғасы тарлық етіп, ауа дірілдеп кетті...

Сауық аяқталып, халық тысқа шыққанда, түн ортасы ауып, солтүстіктен Темірқазық жарқырап тұр екен.

— Алтын ғадас, — деді Церен-Дорж Рысқұловқа жұлдызды көрсетіп.

* * *

Шамасы бір аптаға созылған Ұлы Құрылтай аяқталуға да таялды. Әр күн, әр мәжіліс талай-талай тартыстармен өтті. Рысқұлов бұл күндердің бір минутын да жібермей, бастан-аяқ қатысып, депутаттарға түсініксіз көп сұрақтарға жауап берді. Мәжіліс сайын дерлік сөз сөйледі. Даулы мәселелердің бәрі Коминтерн өкілі Рысқұлов арқылы шешіліп отырды. Депутаттар тіпті Моңғол Халық Республикасының астанасын не деп атау керек дегенде, бір байламға келе алмай, едәуір айтыс болды. Біреулер айтты: Ұрға деген атының өзі қалсын деді. Ұрға — моңғолша Орда деген мағына бергендей. Баяғыда Боғдыхан көшіп-қонудан жалықса керек, тұрақты бір мекен іздеген. Сонда оған әулие айтты дейді:

— Ордаңды алтын бесіктің ортасына, күміс белдіктің бойына сал, — деп. Алтын бесік дегені Ұрғаны жан-жағынан қоршап жатқан таулар. Күміс белдік — Толы өзені ғой. Біреулер: «Толы өзенінің бойында тұр ғой. — Толы болсын» деді. Енді біреулер: «Моңғол Пекині деп аталсын» деп те ұсыныс айтты. Бұлардың бәрін тыңдап болып, Рысқұлов тағы да сөз алып, орнынан тұрды.

— Моңғол бауырлар! Моңғол халқы — революцияда жеңіске жеткен батыр халық. Ал сол батыр халықтың өкіметі қазір міне, қызыл байрақ көтеріп отыр. Ендеше, астана аты Қызыл Батыр — Ұлан-Батор болсын! — деді.

Ұсыныс дауысқа қойылғанша-ақ дүйім халық орындарынан өре тұрып, қол шапалақтады.

— Ұлан-Батор! Ұлан-Батор!

— Жасасын Ұлан-Батор!

— Ураай Ұлан-Батор! Қызыл-Батыр...

* * *

Қорқытпен, Қорқыт күйлерімен сарындас мына арман ағысындай, арман дариясындай, күйзеле шыққан ғажап үн.

Рысқұлов емірене тыңдап, елжірей беріліп, құлақ түріп қалған. Киіз үйдің туырлығы түрулі, кереге көздерінің ар жағында, екі өркеші екі баладай інгеннің бұйдасын ұстап арат әйелі тұр. Інгеннің иір мойныннан құшақтап, құлағының түбінен қасылайды. қарсы алдында шошақ бөрік киген, көкшіл шапан қызыл күлдәрімен буған күйші, бір тізерлеп, морихурды боздатып отыр. Морихур Қорқыттың қобызынан үлкен, сірә, Еуропаның виоленчель дейтін аспабының көлеміндей бар ма... Морихурдың басы — аттың басы сияқтанып қашалған. Атбасты аспап үні түйенің боздағанын, ботаның жылағанын, желдің азынағанын, дала гүлдерінің тербелгенін, тағы да ботаның жылағанын айнытпай салады. Іңгеннің жанында жас бота ұстаған тағы біреу тұр.

Рысқұлов мал баққан елдің баласы. Малшы өмірі тосын емес. Бірақ іңгеннің алдына тізерлей отырып қобыз тартып, адамдардың жануарға жалынғанын тұңғыш рет көріп отыр. Сонда Түмен-Жырғал айтты:

— Мына іңгеннің ботасы өлген. Ал ана ботаның анасы өлген. Енді сол жетімді мына түйеге телиін десе, бөтен иісті бауырына жолатпайды. Әне, енді адамдар күй тартып, музыка арқылы сөйлесіп көндірмекші, — деді.