Красная стрела. Книга Четвертая / Қызыл жебе. Төртінші кітап - Шерхан Муртаза / Шерхан Мұртаза

Ал аппарат тарихқа талай сыр ашып берер еді. Сталин арғы-бергі тарихтағы атақты қолбасшылар туралы көп оқитын. Шыңғысхан, Наполеон... Александр Македонский, Цезарь, Ганнибал... Иә, ондай «осалдығы» бар еді. Ал бірақ Шыңғысханды неге Рысқұловқа қиятыны белгісіз. Азиат қой дейтін шығар. Рысқұлов 1925 жылы Моңғолиядан қайтып келгенде, Сталин онымен ұзақ отырып, моңғолдар туралы көп әңгіме айтқызып еді.

— Шыңғысханнан қалған ұрпақ бар ма? — деп сұраған. Рысқұлов білгенінше айтып берді. Сөйтсе, Моңғолстанның дәл өзінде Шыңғыс тұқымынан сілем қалмаған көрінеді, бір-екі тұлым қойғандар Шыңғысхан тұқымымыз десті, о да неғайбіл. Тарихқа қарап тұрса, Шыңғыс тұқымдастардың көбісі қазақ даласында қалған екен. Қазақ хандарының көбі Шыңғыстың ұрпақтары, Абылайға дейін... Абылайдан Шоқанға дейін... Кенесарыға дейін...

— Кенесарыдан кім қалды? — деп сұрады Сталин.

Рысқұлов Садық төрені айтты. Сұлтан Садықтың генерал Черняевтан жеңіліп, жанында өзіне бек берілген он шақты адаммен Қытай өтіп кеткенін, Қытайға өтерде ақбоз аттан түсіп, құбылаға қарап отырып, намаз оқып, мінәжат айтып отырғанда, көзінен парлап аққан жас ақ шалған жирен сақалын жуып кеткенін айтты. Сталин:

— Трогательно, — деді. — Егер Черняевтың зеңбіректерін Садық сұлтанға берсе, не болар еді? — деді. — Зеңбірек пен садақ, — деп, ары-бері теңселіп жүріп алған...

* * *

Сталин креслодан тұрған жоқ. Баяғыдай «Шыңғысхан» деп қалжыңдаған да жоқ. Салқын қабақпен алдындағы креслоны нұсқады. Әлденеге көңілсіз. Осының алдында ғана ұжымдастыру жөніндегі комиссиямен келісе алмапты деп естіген Рысқұлов. Сірә, Рыков айтқан. Сталиннің ұсынған жобасы өтпеген. Комиссия келіспеген. Сталин ұжымдастыруды төтеннен, тұтқиылдан үдере тездету керек, — дейді. Комиссия: жоқ, сабыр сақтайық, асықпайық, — дейді.

Сталин әдетте айтқан ұсынысын өткізбей қоймайтын басшы. Ұсынысы өтпей қалып отырса, ол қандай басшы?!

Сталин Ленин бар кезде өзімдікін өткізем деп өзеурей бермейтін. Ленин рай бермесе, амал жоқ, айлаға салатын, бірақ тікелей озбырлыққа бармас еді. Мысалы, республикаларды «автоматизациялау» жөніндегі ұсынысы кезінде өтпей қалды ғой. Ленин үзілді-кесілді қарсы шықты.

Ал Ленин дүниеден қайтқаннан кейін, Сталин айналасына жолбарыстың тырнағын көрсете бастады. Енді мына 1930 жылдың қарсаңында ол күшіне әбден кіріп, көсем тұлпарына мініп алған кезі еді. Енді оны көсем тұлпарынан жұлып түсірер қауқар кімде бар?

Десе де, әлі де оған қарсы келетіндер бар сияқты. Мәселен, мына комиссия... Әлін білмеген әлек. Сталинге қарсы болмақ!

Сталин аспай-саспай қара трубканы «Алтын жібек» дейтін хош иісті темекіге толтырып, мыртықтау бас бармағымен басып-басып нығыздады. Шишақпақ алып, әуелі шидің ұшын сұқ саусағымен сипалап көрді. Шишақпақ қалайда бір тартқаннан от алуы керек, от алмай қалса, Сталиннің көңілі бұзылып шыға келеді. Мұны Рысқұлов жақсы біледі. Онда тұрған не бар? Бірі тұтанбаса, екіншісі тұтанар. Қорап толы ши ғой.

Сталиннің секемшіл екенін содан-ақ сезуге болады. Секемшілдік, ырымшектікке, тіпті сенімге айналып кеткен сияқты. Енді Рысқұлов ішінен әлгі ши бірден тұтанып кетсе екен деп тіледі. Оның тағдыры осы шырпыға байланысты сияқты.

Ол рас. Кейде адам тағдыры жалғыз шырпыға байланып қалатын кезде болады. Айталық, адам айдаладағы аралда жападан-жалғыз қалған екен делік. Қорапта — жалғыз ши. Оның өзі дымқыл болса ше? Тұтата бергенде әлдебір жынды жел шалқып өтсе ше?..

Сталиннің аузынан сөз тосып отырғанда, ойға қай-қайдағы сұмдықтар оралады. Ақыры Сталин шырпыны қораптың қоңыр қырына серпе тартып кеп қалды. Сталиннің қабағы жазылып жүре бергендей болды. Қабағы жазылып, сәл күлімсіресе, Сталин де сүйкімді...

— Тюрар Рискюлович, сені комиссия құрамына ендірсек деп едік. Қалай қарайсың?

— Қай комиссия, жолдас Сталин?

Сталин «соны да білмейсің бе» дегендей оң қабағын көтеріп алды.

— Ұжымдастыру жөніндегі комиссия.