Морихур күңіренді, ыңырсыды, боздады. Күйші кейде басын шалқайтып, көгілдір аспанға көзін қадап, көк Тәңіріден медет тілегендей, ырғалып-ырғалып қояды. Арат жетім ботаны іңгеннің емшегіне қарай икемдеп, итермелейді. Бота ұмсына берсе, іңген бір аяғын көтеріп, теуіп жібере жаздайды. Күйші қиналады, ақыры морихур еңіреп-еңіреп, еңкілдеп, ыңырсып, жылауға көшті.

Бір кезде іңген көзін жұмды. Аздап теңселгендей болды. Әйел құлағын, мойнын қасылайды. Еркек ботаны икемдейді. Күйші Морихурды еңіретеді. Ақыры қызыл іңген тұла бойынан тоқ жүгіргендей дір етті де, жай ыңырсыды. Жұмулы көзден жылжып қана жып-жылы жас ақты. Әйел оның жасын сүртіп, көзінен сүйді. Бота кенет ісінген емшекке тұмсығын салып, солқылдата сорып, езуінен көпіршік сүт тамшылап кетті.

Күйші Морихурды көкке көтере түрегеліп:

— О, Көк Тәңірі! Жаратқаныңа, бергеніңе, көрсеткеніңе тәуба, тәуба, тәуба! — деп аспанға көзін шақшитты.

Рысқұлов тұлыпқа иіген сиырды білуші еді. Ал қобыз күйіне иіген іңгенді өз көзімен көріп, шебер табиғаттың, құдіретті күйдің куәсі болды.

Енді бірде іңген өзі бауырына басқан жетім ботаны жанына ілестіріп, өріске қарай бет алды.

Рысқұловтың есіне ерте өлген шешесі Қалипа түсті. Әкесі екінші рет Ізбайша деген қызға үйленіп, кішкентай Тұрар мен құртақандай Түйметай сол жас келіншекке телініп еді. Сол есіне түсті. Кәдімгідей тебіреніп, шексіз құдірет шеберлігіне тәнті болып, өткен-кеткен, жақын жандар рухына іштей сиынып қойды.

Ерлі-зайыпты араттар Рысқұловқа риза болып жатыр. Құтты қонақ екенсіз дейді. Іңгеніміз көптен бері жетім ботаға илікпей, иімей жүр еді дейді. Сіз келіп, Тәңірі сәтін салды дейді.

Рысқұлов соншама ықыласқа ыңғайсызданып: «Жоқ, Рақметті күйшіге айтыңдар. Бұл күйдің құдіреті», — дейді.

Күйші:

— Менің құдіретім болса, менің морихурды талмай тартқаныма үш күн болды. Іңген иімеп еді, сіз келген соң керемет келді, — дейді.

Бұл Рысқұловтың Ұлан-Батордан шығып, елге бет алған беті еді. Кеше күйме кешеуілдетіп жетіп, осы бекетке тоқтаған. Араттар қойын сойып, қолын қусырып, қошаметпен қарсы алған. Енді міне, жаңа таң атып, жаңа күн шықты.

Жаңа ғана таңғы шай ішілген. Жолаушылар енді аттанайын деп тұрғанда, іңген идіру рәсімі басталып кетті де үйдің иесі:

— Сәтке күте тұрыңыздар, — деп қиылды.

Сәті түсіп, іңген иіді. Қырықтың бірі Қыдыр деген. Кім біледі, Рысқұлов Қыдыр шығар? Олай болмаса да араттар соған жорыды. Сөйтіп, ойда жоқта рақметін жаудырды.

Жалпы, моңғол елі, жаңа моңғол үкіметі Рысқұловқа шын алғысын айтып қалды. Осыдан бір жыл бұрын шекарадан Рысқұловты Түмен-Жырғал күтіп алған. Енді сол айнымас дос Рысқұловты өз еліне шығарып салып келе жатыр.

Артта қимас достар қалды. Премьер-министр Церен-Дорж, министр Чойболсан, туған жеңгесіндей болған Эрдэнэ, оның қызы Ойун қалды... Ойунды Мәскеуге барған соң Луначарскиймен келісіп, оқуға шақыртпақ болды. Жалғыз Ойун емес, бір топ моңғол жастарын Мәскеуге оқуға жіберу туралы Церен-Доржбен келісті.

Моңғолстан Рысқұловты ұмытпас. Бір жылда Рысқұлов моңғолдарға көп еңбек сіңірді. Жана өкіметін, жаңа мемлекетін құрысты. Тіпті Қытай барып, Моңғолияның жоғын жоқтап, моңғолдарға пайдалы көп іс тындырды. Жасаған жақсылығы алдынан қайтсын. Ал заман әлдеқалай кері кетсе, лаж жоқ. Алдағыны болжап болмайды. Адамдар алдын болжар көріпкел болса, пендеде бақытсыз жан болмас еді.

Рысқұлов туған елге оралды. Үміт дүниесі. Жақсылықтан дәмелі. Алдыда, туған Отанда не күтіп тұр?..

БҰҒАЛЫҚ

Ақ телефон, қызыл телефон, қара телефон... ағы шырылдаса, қатардағы қарапайым адам болғаны, яки басқа қаладан хабарласып тұрған біреуі. Қызылы — Үкімет адамдары сөйлесетін телефон. Комиссарлар... Айталық Рыков, Чичерин, Молотов, Каганович... Ал қараның жөні бөлек. Қара телефон апталап, айлап үн қатпауы мүмкін. Тіпті жылына бір-ақ рет шырылдаса да аса маңызды, аса... үрейлі. Онымен тек Сталин сөйлеседі.