Ақ телефонмен көбінесе елден келген адамдар: арыз айтушылар, әділеттік іздегендер сөйлеседі. Рысқұловпен кездесуге рұқсат сұрайды. Көбінесе үйдегілер хабарласады. Әйелі Әзиза немесе қайын енесі Әрифа... Кейде Ескендір... Сурет салатын түрлі-түсті қалам тауып бер деп әурелейді. Рысқұлов соноу Қиыр Шығыстағы Якут-Саха елінің мәселелерімен басы қатып отырғанда немесе Қарағанды шахталарын жабдықтау мәселесі жөнінде Донбасс басшыларымен хабарласып жатқанда, Ескендір түрлі-түсті қалам тауып бер дейді. Мүмкін, екінші сыныптың баласы үшін түрлі-түсті қалам Қарағанды шахталарынан кем түспейтін шаруа шығар. Оны да түсіну керек. Енді Кремльдің комендантына өтініш айтуға тура келеді. Кремльдегі қызметкерлерді керек-жарақпен қамтамасыз ететін сол. Ескендірмен сөйлесіп бола бергенде, күтпеген жерден, тосыннан қара телефонның жуан даусы гүж-гүж ете қалды. Қара телефон тектен-текке үн қатпайтын. Қара телефоннан айтылатын сөз Ескендірдің өтініші емес. Қара телефоннан арыз айтылмайды. Бұйрық айтылады. Жай басшының бұйрығы емес... Рысқұлов Құдайдың даусын естіп көрген жоқ. Бірақ қара телефонмен сөйлесетін адам — Құдайдан кем емес...

— Саламатсыз ба, жолдас Сталин! Рысқұлов тыңдап тұр.

Бұрын, соноу жиырмасыншы жылдардың басында Рысқұлов оған «Иосиф Виссарионович» деуші еді, кейде тіпті «Иосиф» дей де салатын. Жақсы еді сол кез. Жақындық бар сияқты еді. Жылылық бар сияқты еді. Енді ол өзгерген. Қазір ол «жолдас Сталин». Тіпті бұрын «Коба» деп жүретін, тіпті кейде «Коба, сен...» — деп жүретін Бухариндер қазір тек «Жолдас Сталин» дейді.

— Тюрар Рыскюлович, маған келіп кетіңіз.

Осыны айтты да, Сталин тұтқаны қойып қойды. Көмекшісі Постов арқылы шақыруына да болатын еді ғой. Өзі тікелей сөйлесіп тұр. Демек, тегін емес. Тегіні несі? Демек...

Баяғыда Ахат атасы айтар еді: Бір үңгір болыпты, кірген іздер бар да, шыққан із жоқ, — деп.

Сталинге бару да соған ұқсаңқырайтын сияқты. Бұрын ондай үрей болмаушы еді, соңғы жылдары қорқыныш пайда бола бастады. Құрбандық көбейіп кетті. Кеше ғана жарқылдап жанында жүргендер бір сәтте ұшты-күйлі жоқ болады да кетеді. Рысқұловтын тікелей бастығы, Совнаркомды Лениннен кейін, 1924 жылдан бері басқарып келе жатқан Рыков бір күнде орнынан алынды. Орнынан алып, жайына қоя берсе мейлі ғой...

Күптілікке жүкті болған заман. Рысқұлов Совнаркомнан шығып, Генсектің кабинетіне қарай беттеді. Арасы жап-жақын, екі-үш минуттік жер. Бірақ зіл-батпан жүк арқалап келе жатқандай, әрбір адымы азап, қалың қылыш тікеннің үстімен жалаңаяқ жүріп келе жатқандай...

...Бірінші қарауыл... Екінші қарауыл... Үшінші қарауыл... Бәрі де қалшиып қатып қалған тас мүсін сияқты. Сұп-сұр. «Кремлевка» дейтін қызылала жолкілем. Қызыл жоса... Қараптан қарап келе жатып, сап-сау келе жатып, басың айналғандай. Сүрініп кетсең, қызыл жоса өзенге сүңгіп кететіндейсің...

Постов — ең соңғы елек. Постовтың көзі көз емес, екі рентген құдық. Сол рентгеннен Сталинге қарай өтетін адамның ішек-қарны, өкпе-бауырлары, жүрегі... түгел көрінетіндей... Басы жап-жалтыр, көгілдір мұз сияқты. Тақырлап қырып тастаған. Рентгеннің айнасындай.

— Жолдас Рысқұлов, кіріңіз.

Постов қалшиып тұрып, қатқыл үн қатты. Одан ары — ап-ауыр есік... Одан ары төрдегі үлкен үстелге дейін төселген кілем. Үлкен үстелдің ар жағында — Өзі. Креслодан тұрған жоқ. Бұрын тұратын. Тұрып келіп, қол беріп амандасатын. Кейде амандық-есендік сұрайтын. Бұрын, иә, соноу жиырмасыншы жылдардың бас шағында, Сталин бастық, Рысқұлов орынбасар кезінде, кейде тіпті әзілдейтін.

— А-а, Түркістанның Шыңғысханы, кел, — дейтін. «Чингисхан» дегенді өте бір баппен, әлдебір рақатпен айтатын. Ұқсағысы келетін шытар. Шіркін, адамның ойын жазып алатын аппарат болса... Сталин не ойлап, не армандағанын біз тек долбарлармыз.