Правда и легенда / Ақиқат пен аңыз - Азильхан Нуршаиков / Әзілхан Нұршайықов

Твоих задумчивых ночей,

Прозрачный сумрак, блеск безлунный,

Когда я в комнате моей

Пишу, читаю без лампады,

И ясны спящие громады.

Пустынных улиц, и светла

Адмиралтейская игла...

Бауыржан бұл жолдарды орысша нақ-нақ етіп айтып шықты да, маған бұрылды.

— Кәне, Пушкиннің осы жерін қазақшалап жібергін сен.

Мен сасқалақтап қалдым да, әрең дегенде есіме түсіріп, сүрініп-жығылып айта бастадым:

Сүйем шәрі, Петр орнатқан,

Сүйем сынды сәулетіңді...

— Ғали Ормановтың аудармасы ғой?

— Иә.

— Пушкиннен өзіңнің орысша жатқа білетіндерің көп пе?

— Шамалы.

— Пушкинді тек қана орысша жаттау керек. Ол сенің қазақшаңа оңай көне кетпейді. Көп аудармашыға сөзін берсе де, сөлін бермей, ойын айтса да, орамын ұқтырмай, тәкаппар күйде тұрып қалады. Ұлыны ұлы ұғады, дананы данышпан ғана түсінеді ғой. Әлі күнге дейін Пушкинді қазақша Абайдай түсінікті етіп сөйлеткен ешкім жоқ. Сен «Евгений Онегин» романының неше шумақтан тұратынын білесің бе?

Мен үндемедім.

— Ендеше ол роман сегіз тараудан, 389 шумақтан тұрады. Жалпы көлемі бес жарым мың жолға жуықтайтын осы романның мазмұнын Абай, қазақ оқырмандарының ұғымына сәйкестендіріп, 376 жолға сыйдырған. Ол әрқайсысы он төрт жолдан тұратын «Онегин шумағының» жол санын, буын мөлшерін сақтауға тырыспайды. Өйткені романды түгел аудармаған соқ оның түр-тұлғасын өлшем-кестесін түгел сақтап жатудың қажеті де жоқ. Сондықтан Абай роман желісінен алған оқиғаларды бірде қазақ құлағына сіңісті он бір буынды өлең ұйқасының өрнегіне салып өрсе, енді бірде, жеті-сегіз буындар алмасып келетін тармақтар кестесіне салып айшықтайды. Мәселен, Пушкин романының бірінші тарауындағы алпыс шумақта толып жатқан оқиғалар бар. Абай соның оныншы, он бірінші, он екінші шумақтарын іріктеп аударады да, оған «Онегиннің сипаты» деп өзінше ат қонды. Он бір буынды осы аударманың түпнұсқадай түсініктілігі, ұнамдығы сонша, оны оқыған кісі Онегиннің сипатын бірден көз алдына елестетіп, оның қандай жігіт екенін айқын аңғарады. Содан соң Абай Пушкин романының үшінші тарауынан тек Татьянаның Онегинге жазған хатын ғана аударады. Одан Татьяна сұлудың Онегинге деген ғашықтық халі білінеді. Бұдан соң Абай аудармасы «Басы қатты сұм жүрегін тоқтата алмаған» қызға берген суық жауабын, одан соң оның қызға жолдаған өкініш хатын өрнектейді. Ең соңында амалсыздан басқа біреудің айнымас жары болған Татьянаның Онегинге тоқтау айтқан жалыныш сәлемін паш етеді. «Тәңірі қосқан» жақсы жар Татьянадан айрылған сорлы Онегиннің өлердегі жүрек жарған өкінішін айтып, аударма аяқталады. Міне осының бәрін Абай небәрі 376 ғана жолға сыйдырып, Пушкин романының мазмұнын әрі түсінікті, әрі толық етіп жеткізеді. Ал бес жарым мың жол етіп аударған кейбір аудармалардан ештеңе де ұқпайсың. Сондықтан, Пушкин сөзінің бар сөліне сусындап, бар нәрінен ләззат аламын деген кісі оны тек қана орыс тілінде оқуы керек, сол тілде ғана жаттау керек. Пушкин өлеңдерін жатқа айта алмаған адамды орыс тілін жақсы біледі деп есептемеймін.

— Ал кейде аударманың оригиналдан асып түсетіні де болады. Бірақ бұл сирек кездесетін оқиға. Дәл соның үлгісі тағы да Абайда ғана бар. «Қараңғы түнде тау қалғыпты» білесің ғой?

Мен басымды изедім.

— Мен немісше Гетені, орысша Лермонтовты, қазақша Абайды алдыма жайып қойып тұрып зерттеген кісімін.

Бұл жайындағы ойымды жинақтап, түйіп айтайын саған. Орыс тілін жақсы білгісі келген кісі жасынан Пушкин өлеңін жаттап өсуі керек. Ал қазақ тілін жақсы білгісі келген адам Абайдан нәр алуы керек. Жасында осы екеуінен емшек сүтіндей сусындап өспеген адам, ол екі тілді жетік біле алмайды. Бұл екі тілді ол екеуінсіз білдім деу — бос әурешілік.