Дон Кихот ІІ - Мигель де Сервантес

— Бұл сөзіңнен онша көп ағаттық таппай отырмын, жиен, — деген уәж айтты Дон Кихот. — Ал, шыққан тегіміз жайын әңгімелесем, сен таңғалар талай нәрсені айтып берген болар ем, алайда құдайға қатысы бар іс пен адамға қатысы бар істі бытыстырмас үшін бұл төңіректе сөз өрбіткім келмейді. Мәселе мынада, қарақтарым: жарық дүниеде жер басып жүрген нәсіл атаулыны (сөзімді мұқият тыңдап алыңдар) төрт түрге бөлуге болады, атап айтқанда: әу бастағы тірлігі тіптен қарапайым болғанымен, бірте-бірте ұлғайып, қанат жайып келе жатқан, сөйтіп қазір құдіретті күшке айналған тұқымдар бар; екіншілерінің әуелгі қарекеті қарқынды болған, осы қарқынды бәсеңдетпеуге тырмысқан және күні бүгінге шейін соған барын салып отыр, олар қазір де сол бастапқы деңгейден төмендеген жоқ; үшіншілерінің де алғашқы адымы осындай болған, алайда кейін олар пирамида тәрізді қусырылып, жұтаң тартып, соңынан пирамиданың ұшар басындай әншейін құр сүлдеге айналған, өйткені әу бастағы орынтағымен, яғни ірге тасымен салыстырғанда қазіргі халы түкке арзымайды; сондай-ақ (ескерте кететін жай, бұлар — көпшілік), мақтан тұтарлық бастауы да жоқ, медеу етерлік орта тұсы да жоқ тұқымдар да табылады, олардың да тағдыр-талайы әлгі айтылғандай татымсыз боп тынбақ, — бұл барлық құл-құтан мен қарапайым пендеге тән хал-ахуал. Алғашқы түрге, яғни қарапайым бастау мен үдемелі өрлеуге, Оттоман әулеті жатады: оның негізін қалаған адам — қарапайым ғана бақташы болатын, ал қазір біз бұл әулеттің қандай биікке көтерілгенін көріп отырмыз. Екінші түрге, яғни қарқынды қарекет пен қол жеткенді қорғап қалуға, мұрагерлік бойынша таққа отырған әміршілердің біразы үлгі бола алады, бұлар иелігін не кеңітпей, не кемітпей, сол қалпында сақтауға жан салады, сөйтіп өздеріне тән момындығына байланысты бағзыда қалыптасқан бір аяда ғана ғұмыр кешеді. Ал енді алғашқы аршынды адымның біртіндеп бәсең тартуының мысалы тіптен көп, өйткені перғауындар мен мысырлық Птоломейлер, римдік цезарьлар мен құрттай құжынаған (егер осылай атауға болса) мидиялық, ассириялық, парсылық, гректік және варварлық әміршілер, падишалар мен князьдар, осынау күллі патша және князь тұқымы, — әулеттерінің өзі де, әулет басылары да, — мүсәпірлік күйге түсіп, қарасын жоғалтты, қазір олардың ұрпағын іздеп табу да мүмкін емес, ал ақи-тақи біреу-міреуін іздеп тапсаң оның әбден азғындап, аянышты хал кешіп жүргеніне куә боларың хақ. Құл-құтандар тұқымы жайында айтарым біреу: оларға тиер үлес — жер басып жүргендердің қатарын көбейту ғана, алайда қисапсыз көптігі оларды даңққа да бөлемейді, дәріптеуге де татымайды. Осы айтылғандардан сендер, ақылсыздарым-ау менің, бұл әулет-нәсіл дегендердің жатқан былық екенін және өз өкілдері ізгілігін, байлығы мен жомарттығын паш етіп жүрген әулеттер ғана шын мәнінде атақты да даңқты саналатынын көңілге түйгендерің жөн болады. Ізгілігін, байлығы мен жомарттығын деп бекер айтып отырғам жоқ, өйткені қатыбас әмірші де бір — әмірші қатыбас та бір, ал нәмәрт бай деген сөз — сараң қайыршы дегенмен пара-пар: олай дейтінім, бай адам өз бақытын дәулет иесі болудан емес, оны жаратудан және қалай болса солай емес, пайдалы іске жаратудан таппақ. Бейшара рыцарьға өзінің нағыз рыцарь екенін дәлелдейтін бір ғана жол, яғни ізгілік жолы қалады, ал бұл үшін оған кішіпейіл, әдепті, ізетті, инабатты, ілтипатты болу керек, тәкаппар, менмен және жалақор болмауы қажет, ал ең бастысы, жанашыр болғаны абзал, өйткені бейбаққа шын ықыласпен екі мараведи беруі арқылы ол жақсылығы жайында дүйім жұртқа дабыра ғып жүретін жаннан кем шүлеңгірлік көрсетпейді; сөйтіп, ол әлгі аталған ізгі қасиеттердің бәріне ие болса, онда оған ұшырасқандардың қайсысы болса да мейлі, бәрібір, тіпті ол жайында түк ештеңе білмейтін кісінің өзі де, оны текті тұқымнан шыққан екен деп қалады және солай ұйғарады да, ал егер ондай ұйғарым жасамаса, бұл мүлдем ақылға қонымсыз нәрсе боп шығады, өйткені ізгі қасиеттердің марапаты қашанда мақтау сөз боп табылады және ізгі қасиет иелері мақтау естімей қалмайды. Дүниеде байлық пен құрметке жеткізетін екі-ақ жол бар, боталарым: оның бірі — ғылым саласы, екіншісі — әскери сала. Мені ғалым деуден гөрі әскери адам деген дұрысырақ болады және әскери өнерге бейімділігіме қарағанда, Марс 9 белгісі белең алған тұста тусам керек, сондықтан да осы жолмен бейне бір міндеттілікке сай жүріп келе жатқандаймын және тіпті күллі әлем қарсы шыққан күнде де бұл жолдан жалтармаймын, ал жаратқанның өзі алғыс беріп, тағдыр әмір етіп, ақыл-ойым талап етіп, ықылас-ниетім ауып тұрған істен бас тартуға мені сендіріп бағу — босқа арамтер болу деген сөз; кезбе рыцарьлықтың ерлік істеріне ілесе жүретін шексіз көп ауыртпалық өзіме айдан анық болғанымен, осы арқылы қол жететін ұшан-теңіз игілік те маған мәлім, оған қоса ізгіліктің жолы жіңішке, зұлымдықтың жолы кең шалқар болатынын да, сондай-ақ олардың мақсат-мұраты мен шекара-шегі әрқилы болатынын да білем, өйткені зұлымдықтың далиған кең жолы өлімге ұласады, ал ізгіліктің діңкеге тиер тар жолы өмірге ұласады, әлбетте, ерте ме, кеш пе өзі де тынатын өмірге емес, ешқашан аяқталмайтын, әрмен жалғаса беретін өмірге; және тағы бір білетінім бар, ол кастильдік айтулы ақынымыздың мына бір өлең жолдарында сипатталған: