Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Абайдың көп жаманшылықпен майдандасып көрмегі анық білініп тур. Сонысымен аға дос өз бойындағы тәуекелін, шыдамын танытты. Ірі сында ірілеп шыға алатын азамат қайраты бар Абай байқалады. Жастарға, жақын достарға әлдеқандай боп ұлғайып көрінген пәледен оның ықпайтыны, саспайтыны көрінді. Және ондай сын, қысылшанда жас, әлсіз тобына күш садмай, ақыл да қоспай өз бетімен бір өзі шыдасуға табылып отыр, Бәлки, жастарға Абай тәрбиесі дәріс есепті болғандықтан, бұларды кей сұмдық бәледен таза сақтағысы келетін шығар. «Ондайды көп ойлатып, бұлардың көңілін бұзбайың. Тұнығың лайламайың» деген сияқты. Абай мінезін Көкбай осылай топшылады,

Төкежан, Ысқақ өрекетінің де осы бардық жас сезетін жтшры бар. Абай оны да ашпады. «Кейін өздері керіп ашарсын» дегендей. Тек шақыруға баратын байлауын айтумен қатар бірталай уақыттан соң Абай:

— Қарамолаға жауапқа бармас бұрын, Оспанның жылын беріп үлгерудің де мәні бар екен, Әлі бір ай уақыт бар ғой!..— деді. Бұнысы өзінің іштей ойлаған ойының жалғасы. Алғашқы сөздермен байланысы жоқ, бір долбар тәрізді.

Әбіш өзі аңғарған жайын өзгелерден бұрын айтты.

— Бұл екеуінің не жалғасы бар, аға?

— Жалғасы...— деп, Абай алысқа қарағандай ооп, көзін сығырайта түсті де, — жалғасы болмаса құба-құп... Қалай да, сыртпен тартыссам, осы жөнде алаң қалмасын... Бұндағылардың көңілі орнықсын!—деді.

Шетін сырдың жайын тартынып айтқан түспалдай.

Дәрмен болса зерек көңілмен өзінше топшылады. «Тәкежан Оспан жөнінде сылтау таппайтын болсын. Сол түсалып, жаулар жаққа шыға алмасын!» деп отыр. Шақыру мен Оспанның жылын беруді Абайдың жалғастыра айтқанын Дәрмен өзінше түйді. «Түгел ашылмай отыр. Бізді кейінгі мінездерден, істерден өздері аңғарсын деп отыр екен ғой».

Келесі күні Оспанның үлкен үйінде бар туысқандардың жиыны болды. Оған Оспанның әйелдері мен асырап алған екі баласы қатынасты. Үлкендерден Тәкежан, Абай, Ысқақ болды. Жастарды бұл жиынға қатынастырмады. Олардан тек Әбішті ғана кеңеске алысты.

Еркежан мен Зейнеп әуелде Тәкежан бастаған сөзді тосын көріп, мақұлдамаған еді. Артынан Абай ұғындырған соң үндемей қалысты. Абайдың жатақ ісінен соң Тәкежан, Ысқақты алғаш жүзбе-жүз көріп отырғаны осы. Бірақ мынау екі туыс қазір жанжалды мүлде ұмытқандай. Бірде-бір қабақ қимылымен ондағы араздық жөнінен сыр бермейді. Жөнді бұлар жасырған сайын Абай екеуіне сенімсіз қарайды. Бірақ осыны іштей түйсе де, Абай да сыр бермеуге тырысты. «Шыншыл, турашыл мінез бұлардан шыққан ба еді?» деп ойлай түсті де, Оспанды есіне алды. Сүйсе де, жиренсе де барын ашып салып отыратын сол еді ғой. Онсыз мына ту ыстар атасы алыс, сыры бөтен жандардай. Дегенмен, амал жоқ. Осылармен енді бір отырып, міндетті істерді бір атқару керек. Әсіресе, ол Оспанды еске алу ісі... Абай ендігі жайды туыстармен даусыз, талассыз, мүмкін болса, тіпті, үнсіз-ақ атқарыспақ. Сөйтіп, жиын байлау жасап, Оспанның жылын енді жиырма күнде беретін болды. «Ас» демей, «жылы» деп жариялауға ұйғарысты.

Тегі, «ас» деген салт соңғы бірталай жылдан бері бұл елдер әдетінен қалыңқырап бара жатқан. Соның салдарынан Құнанбай өлгенде де ауылдары ас бермеген.

Сол үшін Абайды алыстан, сырттан кінәлап сөйлеген сөздер көп болса да, ендігі өлімнің бәрін де Ырғызбай ортасы «ассыз» атқаратын.

«Жылы» деп шешкен соң, оған шығарылатын мал саны, шақырылатын ел көлемі аталды. Бар Ырғызбай Оспаннан пайда көрген. Сол себепті Тәкежан мен Ысқақтың айтуы бойынша, ол ағайынның бәрі де шығынға ортақ болуға әзір екен.

Шақырылатын ел көлемі де мол. Оспанның өз малынан, Құнанбай балаларының малынан және көп ауыл Өскенбай, исі Ырғызбайдан тегіс сойыс, беріс малы әзірленетін болды. Абай мен әйелдер ондай молдыққа қарсы болған жоқ. Әбіш болса, көп тындап отырып, өз ойын айтып та қалды.