Путь Абая. Книга III / Абай жолы. ІІІ кітап - Мухтар Ауэзов / Мұхтар Әуезов

Дәркембайға соңғы кездескелі Әбіштің өз ойында жүрген бір ниет бар да. Қазір әкесіне соны айтты. Бағанадан бергі Абай қозғаған сөзге өз басының әзірге жауабы осы болатындай етіп сенімді сейледі:

— Әрине, бұл үлкен үлгі. Егер бар білім алған, қазақ жастары, тіпті, езді-өз еліне, оязына барып, сонда Алтынсарин ашқандай бір-бір орыс школын ашса, бүгінге, әзірге үлкен істің біасы сол емес пе?

— Бәсе... Бар мұқтажды бұл шекпес! Бірақ көп жоқшы-лығымыздың әзірге ең ауыры — жарық жоқтығы, білім-өнерден қақас қалған қараңғылығымыз ғой!

— Ендеше, тағы айтайын, аға, менің өз басымның алдағы күнге арналған байлауы осы!—дегенде, Абай үндемей, Әбішті белінен құшақтап, бейілдеңіп тыңдай бастады. Әбіштің ішінде жүрген тағы бір күдігі бар еді. Әкесі мұнымен сырласып келеді. Әдейі осындай сирек болатын оңашалықта анық жүрек жарғандай шын сырға шақырған тәрізді. Сол жайларды жаңағыдай алабұртқан көп сезімдермен қатар аңғарда да, енді Әбіш өзінің көңілінде жүрген бір ауыртпалығын айтты.

Онысы осы күнгі оқып жүрген оқуы туралы. Әбіш ана жылы амалсыздан түскен әскери оқу бұл күнде оған жақпайды екен. Ондағы тәрбие бұрынғы бір замандардағы орыс әскерлік мектебі беретін тәрбиеден мүлде өзгеріп кеткен. Қазіргі әскерлік оқу тек жалаң құрал болатын, патшалықтың адал құдыретін, таж-тахтын ғана қорғайтын топас жандар әзірлейді. Бұл мектеп ішінде халық қамы, азатшыл ой дегеннен елес те көрінбейді. Әбіш артиллерия оқуының бүгінгі тәрбиесінен де, келешек қызметінен де құтылсам дегенді арман етеді екен. Соны ашты...

— Дәл осы Ералы, Ақшоқыға келіп, школ салдырып, сонда мына атыраптың бар баласын орысша оқытуға кіріссем деп жүрмін. Әнеугүні Дәркембай: «білген біліміңді қойнына салып ап кетпе... Еліңе жарықәкел. Артында бауыр жеткіншегің, өре-нің бар. Соларды өзіндей орысша білімге жетілт» деді. Сонысы бір Дәркембай сөзі емес, халықтілегі сияқты. Бүгіннің де, ке-лешектің де менен тілейтін қарызы есепті. Тіпті шынды айтайын. Жаңа анау ақсақалдармен сөйлескенде түгел ашпадым. Анығында, мен Оспан ағама арнаған малды жұмсап, жатақ ортасынашкол сала берсе деген ойды ойлап ем... Осыған дәл биыл бекініп жүрмін, бұған не дер едіңіз? — деп Әбіш сөзін бітірді.

Абай баласына тез жауап қатты:

— Бұған менің алғыстан басқа айтарым бар ма, Әбішім!.. Міне, сен өрісінді тауып, жолынды аштың... Енді қалған оқу да, арғы талап та осы ниетіңе жетектесін. Сен еліңе келіп, мынау жатақ-тардай көп елдің малшы-жалшы нашарларынан өнерлі, қайратты азамат өсіріп шығарсаң, өз басың түгіл, атаң менің де халық алдындағы көп қарызымды өтемес пе ең? Осы елдің жас буынына сен ұстаз боп, тағылым айтып отырсаң, мен арманым бар әке болам ба?— деп, үні өзгеріп барып тоқтады.

Соңғы сөздер Әбішті қатты толқытты. Әкесінің кеудесінде осыншалық халық үшін қам ойлаған ең зор арман барын аңғарғанда, Әбіш жүрегінде сол өз әкесі үшін сәл мақтан да оянған.

Абай бұған орай, өз баласының осындайлық сыншы ойлары барын сүйсініп қабылдады. Былтыр мен биылғы әңгімелерінде Әбіш те орыс халқының озғын ойлы қауымына жақын жүргендей, өзгеше қасиетті сана барын танып ырза болушы еді. Енді баласынан осы жөнді сұрай бастады. Мектеп бермесе Әбіш өз бойындағы азатшыл ойларды кімнен естіп жүр. Орыстың Герцен, Чернышевскийден соң бұл күнде өз заманының ауыртпалығына қарсы жаңа жол танытқан, жаңадан ой бастаған қауымы бар ма? Әбіштің ендігі тәрбие, талабында солардан ауысқан әсер бар ма, осыны сұрады.

Әбіш бұл жөніндегі талабын ең алдымен Павловқа алғыс айтудан бастады. Питерде ол кісінің жақындары және ескі достары бар екен. Солармен Әбіш жиі араласып, анық тәрбиеші, жарқыл дүние сәулесін сол ортадан алады.